Życie i teoria
 
Życie i teoria
Wiara Goethego, iż „szara jest teoria, zielone drzewo życia” nie zawsze znajdowała zrozumienie w tradycji zachodniej. „Teoria” to niekoniecznie sztywny schemat, z trudem wytrzymujący porównanie z bogactwem rzeczywistości. To również konstrukcja intelektualna zawierająca projekt przyszłości, świadectwo nieposkromionych ambicji człowieka, jego wiary, aktywności, dążenia do przeobrażania świata. Podobne przekonanie patronuje na dobrą sprawę całej tradycji kartezjańskiej, dominującej w filozofii Zachodu. Przywołajmy w tym miejscu ukryty sens sławnej maksymy Kartezjusza: Cogito ergo sum (‘myślę, więc jestem’). „Myślę”, a nie: „widzę”, „czuję”, „oddycham” czy — „żyję”.
Po jednej stronie mamy zatem życie w najbardziej surowej postaci — tajemnicze, nieprzewidywalne, intrygujące (a zdaniem niektórych — irytujące). Po drugiej — ludzki rozum, z punktu widzenia którego życie wydaje się materiałem, surowcem, czystą potencjalnością. Życie to żywioł pozbawiony planowej organizacji, skazany na działanie przypadku.
Dążąc do zapanowania nad chaosem, rozum przezwyciężyć musi opór tego, co żywiołowe, przypadkowe, niekonieczne (przynajmniej z ludzkiego punktu widzenia). Nietrudno wówczas o błąd, a nawet zbrodnię — realizując swoje plany rozum występuje przeciwko życiu w pierwotnej postaci, niszcząc przyrodę, człowieka, a nawet całe społeczeństwa. Mówi o tym — na bardzo konkretnym przykładzie historycznym — Borys Pasternak.
W filozofii XX w. także nie brak sceptycznie nastawionych wobec „teorii” obrońców „życia”. Wspomnijmy w tym miejscu choćby Miquela de Unamuno, niezwykle trafnie analizującego destrukcyjną rolę intelektu nastawionego opozycyjnie wobec kategorii „życia”. Natomiast filozofia Henri Bergsona zmierza do wykazania, iż intelekt nie jest w stanie ogarnąć całości życia. Zadaniu temu sprostać może jedynie intuicja. W ujęciu Bergsona fundamentem całego uniwersum jest „życiowy pęd”, czyli — używając francuskiego terminu — élan vital. Nawet Bóg wydaje się francuskiemu filozofowi niczym więcej niż dynamicznym centrum owego „życiowego pędu”.
Jan Tomkowski

 

Hasło główne:

Życie — koncepcje literackie i filozoficzne

 

Hasła poprzednie:

Życie: rozwój czy trwanie?

Życie i świat

Życie i śmierć

Życie i samobójstwo

Życie i czas

Życie i absurd

Życie i sztuka

zgłoś uwagę
Ilustracje
Rembrandt, Doktor Faust, akwaforta, 1652–53fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Katastrofa zbiornikowca Blue Magpie, skutki fot. NOAA © NOAA/OR&R
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia