Bergson 
, ur. 18 X 1859, Paryż, zm. 4 I 1941, tamże,
filozof francuski, jeden z najważniejszych myślicieli XX w..
[bergsą̣]
Henri , ur. 18 X 1859, Paryż, zm. 4 I 1941, tamże,
Bergson Henri
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 18 X 1859 w Paryżu. Krytyk poznania intelektualnego i analitycznego; autor oryginalnej teorii intuicji. Był synem żydowskiego kompozytora i nauczyciela muzyki zamieszkałego w Warszawie. W 1868–78 uczył się w Lycée Condorcet, następnie do 1881 studiował w École Normale Supérieure w Paryżu, 1881–98 był nauczycielem filozofii w liceach prowincjonalnych i paryskich; od 1898 profesor École Normale Supérieure, 1900 uzyskał katedrę w Collège de France; od 1914 członek Akademii Francuskiej; 1927 otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury. W 1937 napisał testament, w którym wyznał, że przyjąłby chrzest w Kościele katolickim, gdyby nie wzrost antysemityzmu i chęć okazania solidarności z prześladowanymi. Umarł 4 I 1941 w Paryżu na zapalenie płuc, którego się nabawił, stojąc wiele godzin w kolejce, aby zarejestrować się jako Żyd.
Doktryna filozoficzna — élan vital
Punktem wyjścia doktryny filozoficznej Bergsona była krytyka poznania intelektualnego i analitycznego, które przystosowane do celów utylitarnych, a nie bezinteresownie poznawczych, deformuje rzeczywistość, rozkładając zjawiska ciągłe na fragmenty nieciągłe, a trwanie rzeczywiste — na abstrakcyjny, jednorodny czas. Natomiast poznanie docierające do rzeczy w ich niepowtarzalności i autentycznym życiu operuje, wg niego, intuicją niewyrażalną w słowach (język bowiem petryfikuje świat w abstrakcyjnych pojęciach, z których nie da się nigdy odtworzyć konkretu); intuicja pozwala przyswoić człowiekowi ruch rzeczy, obcować z nim bezpośrednio i niejako utożsamić się z życiem rzeczy. Zdaniem Bergsona cały świat ma charakter analogiczny do świadomości: rozwija się w ciągłości stanów, które nie mogą się nigdy powtórzyć, ponieważ nawarstwiają się na swoją przeszłość utrwaloną w rodzaju pamięci. Pęd życiowy (francuski élan vital) przenikający świat ma charakter celowy — nie w tym sensie, by realizował z góry istniejące modele, ale w tym, że jego wolna i twórcza ewolucja realizuje określony kierunek, choć idzie niekiedy po omacku, myli się i poprawia. Owego élan vital można doświadczać, identyfikując się z nim w intuicyjnych aktach, a osobnicy szczególnie uzdolnieni do przezwyciężania nawyków analitycznego myślenia są niejako ziemskimi delegatami boskiej zasady świata; prowadzą oni ludzkość ku społeczeństwu otwartemu, w którym moralność nie zna granic narodowych, i ku religii dynamicznej, która nie jest już urządzeniem poszczególnych grup, przeciwdziałającym ich dezintegracji, ale wyrazem swobodnego dążenia ludzi do współżycia z twórczą zasadą bytu. Irracjonalizm i intuicjonizm Bergsona były reakcją na tendencje XIX-wiecznego pozytywizmu, na asocjacjonizm w psychologii i ewolucjonizm darwinowski w biologii; przeciwstawiając się tym tendencjom, podjął próbę rehabilitacji życia i świadomości jako zjawisk swoistych — nie dających się zredukować do innych — i niemożliwych do opisania w terminach fizykalnych. W filozofii Bergsona świat jest konstruowany wg modelu biologicznego i ujęty jako analogon organizmu żywego; nie jest to jednak tylko życie, ale i czynność psychiczna. Zasada twórczości, trwania jakościowego, wolności i pamięci, rozciągnięta na całą rzeczywistość, stała się u niego zasadą uniwersalnej spirytualizacji świata. Doktryna Bergsona była najjaskrawszym wyrazem kryzysu, jaki dotknął dawne, mechanistyczne ideały nauki, i — mimo swego antyintelektualizmu — przyczyniła się do przezwyciężania naiwności pozytywistycznej gnoseologii. Można ją określić jako witalistyczny panteizm.
Wpływ na potomnych
Bergsonizm wywarł ogromny wpływ nie tylko na środowiska filozoficzne, ale także na całą inteligencję; stał się rodzajem mody intelektualnej, zwłaszcza we Francji, w okresie bezpośrednio poprzedzającym I wojnę światową, i oddziaływał w różnych kierunkach. Pod jego wpływem pozostawał w późniejszej swojej fazie katolickiej modernizm (zwłaszcza E. Le Roy). Pewne wątki bergsonizmu widoczne są w myśli G. Sorela. Filozofia Bergsona wywarła też wielostronny wpływ na estetykę i literaturę piękną. Krytykę bergsonizmu podjęli m.in. francuscy racjonaliści kartezjanizujący i scjentyści (scjentyzm), a także filozofia tomistyczna (J. Maritain). W późniejszych latach doktryna Bergsona była przedmiotem krytyki ze strony francuskich marksistów, fenomenologów i niektórych egzystencjalistów.
Główne dzieła
Najważniejsze dzieła Bergsona: O bezpośrednich danych świadomości (1889, wydanie polskie 1913), Materia i pamięć (1896, wydanie polskie 1926, wydanie 2 1930), Śmiech. Studium o komizmie (1900, wydanie polskie 1902, wydanie 2 pt. Esej o komizmie 1977), Wstęp do metafizyki (1903, wydanie polskie 1910), Ewolucja twórcza (1907, wydanie polskie 1912, wydanie 2 1957), L’énergie spirituelle (1919, artykuły w: Myśl i ruch. Dusza i ciało 1963), Dwa źródła moralności i religii (1932, wydanie polskie 1993), Durée et simultanéité (1922), La pensée et le mouvement (1934, zbiór artykułów, fragment w: Myśl i ruch. Dusza i ciało 1963), Pamięć i życie – wybór dokonany przez G. Deleuze’a (1957, wydanie polskie 1980).
