żydowska sztuka,
sztuka Żydów w diasporze.
żydowska sztuka
Encyklopedia PWN
W okresie diaspory rozwijała się głównie sztuka religijna — judaizm podporządkowując przepisom religijnym każdą sferę życia i działalności człowieka, wpłynął na charakter sztuki żydowskiej, jej kształt artystyczny i kierunek rozwoju. Ortodoksyjna interpretacja Dekalogu (zakazująca przedstawiania postaci ludzi i zwierząt), nie tylko zawęziła elementy zdobnicze do ornamentyki roślinnej, zezwalając jedynie na wyrażenie symbolicznych treści przedstawieniami niektórych zwierząt (m.in. lew, orzeł, jeleń, lampart), ale zamknęła drogę dla rozwoju rzeźby i malarstwa, ograniczając sztukę żydowską do architektury sakralnej, sztuki sepulkralnej (macewa) i rzemiosła artystycznego zaspokajającego potrzeby kultowe synagogi i domu. Architektura pierwszych synagog nawiązywała do tradycji Jerozolimskiej Świątyni, natomiast w dekoracjach panowała swoboda przedstawień nie ograniczona jeszcze zakazem religijnym (synagoga w Dura Europos z II w.). W Europie budownictwo synagogalne kształtowały lokalne tradycje i style. W Europie Wschodniej budowano głównie synagogi jedno lub dwunawowe na planie kwadratu, w Europie Zachodniej — dwu- lub trzynawowe na planie prostokąta. Interesujące przykłady budownictwa synagogalnego, reprezentującego różne epoki historyczne, zachowały się w Pradze — najstarsza, gotycka Staronowa wzorowana na synagogach w Ratyzbonie i Wormacji; renesansowa — Majzela, Wysoka, Pinkasa; barokowa — Klausowa, Hiszpańska z lat 60. XIX w. (zbudowana w stylu mauretańskim, charakterystycznym dla europejskiej architektury synagogalnej tego okresu). Synagogalne przedmioty rytualne (rimonim, keter Tora ‘korona na Torę’, tas, jad) są ściśle związane z kultem Tory, służą do jej ozdoby, nawiązując jednocześnie nazwą bądź podobieństwem formy czy dekoracją do tradycji Świątyni Jerozolimskiej. Odrębną grupę stanowią utensylia używane podczas świąt i szabatu (chanukowa lampka, talerze paschalne, pucharki kiduszowe, świeczniki szabatowe, balsaminka i in.), w trakcie uroczystości rodzinno-religijnych (obrzezanie, bar micwa, ślub, pogrzeb) oraz w liturgii dnia codziennego. Forma żydowskich przedmiotów kultowych, pomimo zuniformizowania przez nakazy religijne i tradycję podlegała wpływom krajów, w których obiekty powstawały oraz zmieniającym się stylom epok artystycznych. Duże znaczenie dla wzbogacenia ornamentyki przedmiotów kultowych miało złagodzenie interpretacji Dekalogu; już w renesansie powszechne stały się dekoracje o tematyce biblijnej i talmudycznej (np. Ofiarowanie Izaaka, historia ucieczki z niewoli egipskiej, postaci patriarchów i proroków); wpływy z zewnątrz nie zdominowały jednak nadrzędnej, liturgicznej funkcji sztuki żydowskiej i nigdy nie były sprzeczne z estetycznymi wymogami wiary; stanowiły zaledwie uzupełnienie właściwych sztuce żydowskiej symbolicznych motywów (para lwów, gwiazda Dawida, 2 kolumny, menora), nie zmieniających się praktycznie od wieków. W XIX w. Żydzi zaczęli włączać się w nurt kultury europejskiej; sztuka żydowska powoli traciła swój wyłącznie sakralny charakter; nastąpił rozwój malarstwa, szczególnie portretowego i rodzajowego; tematem były głównie sceny z życia Żydów (m.in. M.D. Oppenheim, J. Israels, S.A. Hart); wybitnych żydowskich malarzy miała szkoła impresjonistyczna (m.in. M. Lieberman, C. Pissarro). W XX w. wielu artystów wyszło poza krąg tematyki żydowskiej, wykorzystując w swojej twórczości pewne elementy i symbolikę żydowską (m.in.: M. Chagall, A. Modigliani — malarstwo, J. Epstein, J. Lipchitz — rzeźba).
W Polsce pierwsze synagogi powstały zapewne w XIII w. Najstarszą zachowaną jest późnogotycka Stara Synagoga na Kazimierzu w Krakowie (koniec XV w., dwunawowa, wzorowana na synagodze praskiej). Większość polskich synagog była jednonawowa, zbudana na planie kwadratu (późnorenesansowa synagoga w Zamościu 1610–20). Typowe dla terenów Polski były synagogi drewniane nawiązujące zazwyczaj do architektury świeckiej (Przedbórz, Kórnik) oraz synagogi obronne sytuowane zwykle poza murami miasta (Łuck, Żółkiew). W połowie XIX w. budowano synagogi tzw. reformowane (na Tłomackiem w Warszawie wg projektu L. Marconiego, we Włocławku w stylu mauretańskim wg planów F. Tournelle’a). W Polsce rozwój sztuki żydowskiej determinowało wiele czynników, m.in. obowiązujące od XVI w. prawo stanowe, zabraniające zrzeszania się Żydów w cechach własnych i wstępowania do cechów chrześcijańskich; przyczyniło się ono do powstania dużej grupy rzemieślników pozacechowych (ściganych przez prawo) oraz wpłynęło negatywnie na poziom artystyczny wytwarzanych przedmiotów. Późniejsze złagodzenie przepisów cechowych (zezwolono na organizowanie cechów żydowskich pod warunkiem zatwierdzenia przez cech chrześcijański) w małym stopniu poprawiło sytuację złotników żydowskich wykonujących srebro kultowe; stąd do ok. XVIII w. złotnictwo żydowskie prezentuje dość niski poziom artystyczny z tendencją do nawiązywania do polskiej sztuki ludowej, przy jednoczesnym zapóźnieniu stylistycznym. Brak ograniczeń cechowych przyczynił się natomiast do rozkwitu żydowskiego hafciarstwa tzw. ciężkiego i namiotowego (XVII i XVIII w. duże ośrodki we Lwowie, Brodach i Żółkwi); hafciarze żydowscy pracowali na zamówienia polskich (makaty) i własnych gmin (tkaniny synagogalne — kapporety, parochety, sukienki na Torę); odrębną grupę stanowili szycharze (haft metalową nicią); największym ośrodkiem szycharstwa żydowskiego był Sasów, gdzie wykonywano m.in. atary (ozdobne „kołnierze” do tałesów) i akcesoria ubioru kobiecego (czepce, napierśniki). W XIX w. sztuka żydowska rozwijała się, podobnie jak w Europie Zachodniej, w dwóch nurtach — sakralnym (rzemiosło artystyczne) i świeckim (malarstwo, rzeźba). Pierwszym, znaczącym malarzem żydowskim, nawiązującym do tematyki żydowskiej i biblijnej w sposób nowoczesny i nieortodoksyjny, był M. Gottlieb. W 2. połowie XIX w. działali m.in. Z. Nadel, T. Popiel, M. Trębacz — preferujący w swojej twórczości sceny z życia Żydów, portrety i typy żydowskie. W rzemiośle artystycznym nastąpił rozwój dużych firm złotniczych (w Warszawie — A. Reiner, I. Szekman, Sz. Szkarłat, M. Charłap; w Wilnie — Ch. Kac). We Lwowie działał znany złotnik i cyzeler B. Dornhelm. W XX w., do I wojny światowej, artystyczny obraz sztuki żydowskiej nie uległ zmianie, choć wzbogacił się o nowe elementy. Po I wojnie artyści żydowscy zaczęli uaktywniać się, powoływali organizacje i towarzystwa artystyczne (Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych, Zrzeszenie Żydowskich Malarzy i Rzeźbiarzy i in.), nawiązywali współpracę z twórcami polskimi; artyści żydowscy znaleźli się w grupie twórców poszukujących nowych, nowoczesnych środków artystycznego wyrazu (m.in.: J. Adler, R. Kramsztyk, Z. Menkes, M. Muter, E. i M. Seidenbeutel — malarstwo; B. Schultz — grafika, H. Hochman, H. Glicenstein, H. Kuna — rzeźba). W okresie nazizmu rozwój sztuki żydowskiej w Europie uległ zahamowaniu; została wówczas zniszczona większość dzieł w synagogach, zbiorach prywatnych i muzeach.
Ilustracje
Tykocin, Synagoga fot. P. Fabijański/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mojżesz otrzymuje od Boga kamienne tablice Dekalogu, miniatura żydowska, ok. 1320fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, zespół zabytków żydowskich na Kazimierzu fot. J. Wolski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
