pirokseny

pirokseny

[gr.],

grupa pospolitych minerałów skałotwórczych, krzemiany i glinokrzemiany łańcuchowe, o ogólnym wzorze: M₂M₁[T₂O₆], gdzie pozycję M₂ może zajmować Fe, Mg, Mn, Li, Ca, Na, pozycję M₁ — Al, Fe, Ti, Cr, pozycję T — Si, częściowo podstawiony przez Al, rzadziej Fe;

ze względu na skład chem. wśród p. rozróżnia się 6 serii: I — p. magnezowo-żelazowe, np. enstatyt Mg₂[Si₂O₆], ferrosilit Fe₂[Si₂O₆] oraz pigeonit (Mg, Fe, Ca)₂ [Si₂O₆]; II — p. manganowo-magnezowe, np. kanoit (Mn,Mg₂)[Si₂O₆]; III — p. wapniowe, np. diopsyd (Ca,Mg)[Si₂O₆] i  augit (Ca,Mg,Fe²⁺,Al,Fe³⁺)₂[(Si,Al)₂O₆]; IV — p. wapniowo-sodowe, np. omfacyt (Ca,Na)MgFe²⁺Fe³⁺Al[Si₂O₆]; V — p. sodowe, np. egiryn NaFe³⁺[Si₂O₆] i jadeit Na,Al[Si₂O₆]; VI — p. litowe, np. spodumen LiAl[Si₂O₆].

P. krystalizują w układach: rombowym i jednoskośnym, w postaci słupkowych kryształów, ziarn o nieprawidłowych kształtach lub zbitych skupień; ich cechą charakterystyczną jest doskonała dwukierunkowa łupliwość wg ścian słupa, przy czym płaszczyzny łupliwości widoczne pod mikroskopem w przekroju poprzecznym przecinają się pod niemal prostym kątem (ok. 87°); zwykle czarne, brunatne, zielone, fioletowe; odmiany ubogie w Fe, Ti i Mn — białe, szare, żółtawe, niekiedy z brunatnozłotą iryzacją. P. są składnikami gł. zasadowych i obojętnych skał magmowych (np. perydotytów, norytów, gabr) oraz skał metamorficznych powstałych w wysokich temperaturach i pod wysokim ciśnieniem (np. granulitów, eklogitów); występują również w meteorytach. W Polsce pospolite w skałach Pienin i Dolnego Śląska. Niektóre p. są używane w jubilerstwie jako kamienie półszlachetne i ozdobne, spodumen jest źródłem litu.