kopuła

kopuła

[wł. < łac.],

arch. sklepienie zamknięte o osi pionowej, wznoszone nad pomieszczeniami na planie centralnym (okrągłym, kwadratowym, wielobocznym), a także wyodrębniona, zewn. część budowli, zawierająca takie sklepienie (k. zewnętrzna).

Składa się z klińców kam. lub ceglanych, obecnie też stosuje się kopuły o konstrukcji żelbetowej (kopuły łupinowe), stalowej (tzw. geodezyjne), wznoszone nad pomieszczeniami na planie centralnym (okrągłe, kwadratowe, wieloboczne); gł. częścią kopuły jest czasza, jej wewn. powierzchnia jest zw. podniebieniem, które często jest rozczłonkowane żebrami, pasami sklepiennymi i kasetonami, bywa też bogato zdobione dekoracją rzeźbiarską i mal.; kopuła może spoczywać bezpośrednio na koronie muru lub na bębnie; oświetlenie kopuły uzyskuje się przez okna umieszczone w czaszy lub bębnie albo przez latarnię; nad pomieszczeniami kwadratowymi i prostokątnymi stosuje się kopuły na trompach lub na pendentywach (żagielkach); konstrukcja kopuły jest znana od starożytności (kopuły pozorne w kręgu kultury egejskiej i etrus.); wysoki poziom osiągnęła zwłaszcza w staroż. Rzymie (Panteon), Bizancjum (Hagia Sophia), w kręgu kultury islamu i w okresie renesansu (Bazylika Św. Piotra w Rzymie).

Rzym, Panteon

Rzym, kopuła S. Carlo alle Quattro Fontane, Francesco Borromini, 1637–41

Bramante Donato, kopuła i apsyda kościoła S. Maria delle Grazie w Mediolanie, 1492–97 (Włochy)

Borromini Francesco, latarnia kopuły kościoła S. Ivo alla Sapienza w Rzymie 1642–50 (Włochy)

Rzym, Panteon, wnętrze