klasa średnia,
w najszerszym znaczeniu jedna z podstawowych kategorii tworzących makrostrukturę społ., obejmująca ludzi usytuowanych na „środkowych” szczeblach hierarchii uwarstwienia, tj. pomiędzy klasą „wyższą” a „niższą”.
klasa średnia
Encyklopedia PWN
Tak rozumiana klasa średnia występuje we wszystkich społeczeństwach, w których istnieje hierarchia stratyfikacyjna (stratyfikacja społeczna). Współczesne, socjol. rozumienie klasy średniej zawęża to pojęcie do kategorii, która wyłoniła się wraz z powstaniem kapitalist. rynku. Rozkwit wymiany towarowej w XVI w., odkrycia geogr., rozwój kooperacji między firmami handl., wzrost obiegu pieniądza, zrodziły zapotrzebowanie na usługi kupców, bankierów, przedsiębiorców przem. i budowlanych, przedstawicieli wolnych zawodów (lekarze, prawnicy), urzędników aparatu państw., którzy w ówczesnej, tradycyjnej hierarchii stratyfikacyjnej zajmowali pozycję pośrednią, pomiędzy arystokracją i szlachtą a chłopstwem i pospólstwem miejskim; z czasem do klasy średniej zaliczono również drobnych farmerów i posiadaczy ziemskich o orientacjach rynkowych. Członkowie klasy średniej na plan pierwszy wysuwali powinności zaw., dążyli do pomnażania zasobów materialnych, prowadzili długofalowe inwestycje i kosztem bieżącej konsumpcji dokonywali akumulacji zasobów pieniężnych. Podstawą sukcesów klasy średniej był indywidualizm, jako wyraz jednostkowych dążeń do samodzielnej realizacji własnych interesów, tj. dokonywanej własnym wysiłkiem, opartej na własnych motywacjach i zdolnościach (przeciwieństwo kolektywizmu wyrastającego z przekonania o większej skuteczności zbiorowych działań). W XIX i na pocz. XX w. klasa średnia, utożsamiana z mieszczaństwem i drobnymi właścicielami, przeżywała apogeum. W 1. poł. XX w. centrum działalności gosp. zaczęło się przesuwać ze sfery produkcyjnej do sektora usług. Zwiększający się szybko popyt na wykwalifikowany personel urzędniczy i handl. spowodował rozwój rozmaitych kategorii najemnych pracowników umysłowych. Zaczęto je określać mianem nowej klasy średniej, głównie za sprawą socjologów niem., którzy w systematycznych analizach wykazywali jej odrębność, z jednej strony od klasy robotniczej, z drugiej — od elit mających bogactwo, kapitał i władzę (E. Lederer i J. Marschak, T. Geiger, H. Speier). Do nowej klasy średniej zaliczono wysoko kwalifikowanych specjalistów (lekarzy, inżynierów, reprezentantów nauki, kultury), techników, kadry kierownicze przedsiębiorstw, personel adm. oraz pracowników biurowych i placówek handl. średniego i niższego szczebla (tzw. białe kołnierzyki). Nowa klasa średnia liczy we współcz. społeczeństwach kapitalist. 40–60% i zdecydowanie dominuje nad „starą”, której liczebność nie przekracza 10–20%. Etos klasy średniej zyskał nową treść. Purytańska oszczędność i wytężona praca zeszły na drugi plan, natomiast wzrosło znaczenie umiejętności zaprezentowania własnych kwalifikacji na rynku pracy. Norma kulturowa i właściwym wzorem postępowania jest nieustanne okazywanie entuzjazmu, inicjatywy, pomysłowości i podkreślanie własnego zaangażowania w to, co się robi (C.W. Mills). Trzon klasy średniej stanowią profesjonaliści dostarczający wysoko kwalifikowanych usług. Ponieważ klasa średnia jest bardzo zróżnicowana wewn., przeważa opinia, że nie jest to klasa (odrębny segment struktury społ.), ale raczej zbiorowość złożona z jednostek i kategorii typowych dla współcz. społeczeństw kapitalist. pod względem statusu materialnego i poziomu konsumpcji. W hierarchii stratyfikacyjnej ustępują one klasom wyższym, ale też są usytuowane ponad kategoriami robotniczymi. Mają stosunkowo wysoki prestiż, ich styl życia jest przedmiotem aspiracji. W odczuciu społ. przynależność do klasy średniej jest traktowana jako oznaka powodzenia życiowego. Potrzeba wykazania się sukcesem skłania do obrony standardu materialnego i utrzymania dystansu wobec klas niższych. Wymaga to konsekwencji w dążeniu do awansu zaw., zmusza do zdobywania namacalnych dowodów prestiżu społ., po to aby nie być posądzonym o degradację i przegraną w wyścigu o symbole powodzenia życiowego (D. Bell, J.K. Galbraith, S.M. Lipset, D. Lockwood, D. Riesman).
Henryk Domański
