kamienie szlachetne

kamienie szlachetne,

minerały, mineraloidy, rzadziej skały lub substancje pochodzenia organicznego oraz produkty syntetyczne wykorzystywane w jubilerstwie i zdobnictwie.

Główne kryteria przesądzające o zaliczeniu minerałów i in. substancji do kamieni szlachetnych to: przezroczystość, piękna barwa, żywy połysk, duży współczynnik załamania światła i silna dyspersja światła (powodująca grę barw, tzw. ognie), duża twardość i odporność na czynniki chemiczne, niekiedy także specyficzne zjawiska optyczne, jak iryzacja, opalescencja, asteryzm, będące skutkiem interferencji fal świetlnych załamanych i odbitych na defektach sieci krystalicznej lub występujących w kamieniu wrostkach; dużą rolę odgrywa też rzadkość występowania kamieni w przyrodzie i doskonałość ich ukształtowania. Nazwę kamienie szlachetne najczęściej stosuje się tylko na określenie kamieni najefektowniejszych i najrzadziej występujących; należą do nich: diament, rubin, szmaragd, szafir i aleksandryt. Kamienie mniej cenne, o mniejszej twardości (równej co najmniej 7 w skali Mohsa) i trwałości, bardziej rozpowszechnione w przyrodzie są zaliczane do kamieni półszlachetnych; należą tu m.in.: akwamaryn, heliodor, morganit, chryzolit, topaz, rubelit, elbait, hiddenit, kuncyt, cyrkon, pirop i in. granaty (almandyn, demantoid), kryształ górski i barwne odmiany przezroczystego kwarcu (ametyst, cytryn) oraz opal. Do kamieni ozdobnych zalicza się kamienie znacznie tańsze, o mniejszej twardości (często poniżej 7 w skali Mohsa); są to zwykle barwne minerały, niekiedy mające postać mikrokrystalicznych skupień, także naturalne szkliwa i substancje pochodzenia organicznego: głównie różne odmiany chalcedonu (agat, onyks, sardonyks, karneol, chryzopraz), kwarcu z wrostkami (awanturyn, tygrysie oko), skalenie (amazonit, kamień księżycowy), turkus, lazuryt, malachit, nefryt, jadeit, obsydian, bursztyn, skrzemieniałe drewno i gagat. Podział na kamienie szlachetne, półszlachetne i ozdobne jest umowny, niekiedy łączy się je w jedną grupę kamieni jubilerskich. W jubilerstwie kamienie szlachetne (głównie diamenty, szmaragdy, rubiny i szafiry) artystycznie oprawione noszą nazwę klejnotów. Do naturalnych kamieni szlachetnych tradycyjnie włącza się perły i koral szlachetny.

Kamienie szlachetne mogą stanowić składniki skały (np. granaty, diamenty) lub tworzyć np. szczotki krystaliczne na ścianach szczelin skalnych; gdy skała zawierająca kamienie szlachetne ulega wietrzeniu, kamienie te — dzięki twardości i odporności na czynniki chemiczne — przechodzą do osadowych skał okruchowych (piasków i żwirów), skąd są najczęściej eksploatowane (głównie w Indiach, Birmie, Sri Lance). Kamienie szlachetne, oprócz szlifowania (szlifowanie kamieni) bywają też obrabiane w specjalny sposób, np. są wygrzewane, nasycane barwnikami i odczynnikami chemicznymi, naświetlane, np. promieniami rentgenowskimi, co ma na celu nadanie im atrakcyjniejszego wyglądu. Głównymi ośrodkami obróbki kamieni szlachetnych są: Amsterdam, Antwerpia, Tel Awiw-Jaffa i Paryż.

Kamienie szlchetne otrzymuje się też syntetycznie, np. 1837 otrzymano syntetyczne rubiny przez stapianie ałunu z dodatkiem drobnych ilości chromu jako pigmentu; pierwsze syntetyczne kamienie szlachetne miały bardzo małe rozmiary, były często kruche i nieprzezroczyste; wraz z rozwojem chemii i mineralogii metody produkcji kamieni syntetycznych zostały udoskonalone; polegają one na odtworzeniu warunków powstawania kamieni szlachetnych w przyrodzie, np. stapianie odpowiednich związków chemicznych z dodatkiem niewielkich ilości substancji barwiących w wysokiej temperaturze i pod wysokim ciśnieniem, następnie ich powolna krystalizacja. W 1902 otrzymano stosunkowo duże i przezroczyste kryształy rubinów i szafirów, 1935 — szmaragdów, 1955 — diamentów. Obecnie produkowane kamienie szlachetne niemal nie wykazują różnic w porównaniu z kamieniami naturalnymi; odróżnienie ich umożliwia tylko analiza mikroskopowa (m.in. kamienie syntetyczne zawierają charakterystyczne inkluzje gazowe). Otrzymywane są również kamienie syntetyczne nie mające odpowiedników w przyrodzie (cyrkonia).

Kamienie szlachetne były używane prawie we wszystkich epokach i środowiskach etnicznych do wyrobu biżuterii i do zdobienia różnego rodzaju wyrobów złotniczych (złotnictwo, kameryzacja); najwspanialsze kamienie ozdabiają insygnia władzy (np. brytyjskie klejnoty koronne); obecnie są cennymi surowcami jubilerskimi. W kamieniach szlachetnych i półszlachetnych rzeźbi się gemmy (gliptyka); z agatu, jadeitu, lazurytu i koralu wykonuje się od starożytności (głównie w Chinach i Indiach) małe figurki; z nefrytu i bursztynu — m.in. ozdobne naczynia; kamienie ozdobne (np. malachit, serpentyn) są też używane do układania mozaik oraz jako dekoracyjne okładziny w budownictwie

W Polsce najpopularniejszym kamieniem ozdobnym jest bursztyn; w drobnych ilościach występują również agaty (głównie okolice Świerzawy), chryzopraz (Szklary koło Ząbkowic Śląskich), kwarc dymny i kryształ górski (Strzegom, Jegłowa), ametyst (Szklarska Poręba), gagat (okolice Opoczna), opal (Nasławice), nefryt (Jordanów Śląski); występowanie tych kamieni stanowi jedynie ciekawostkę mineralogiczną.

Krwawnik

Monstrancja z klasztoru Paulinów na Skałce, Kraków, 1706

Karneol

Onyks z Brazylii