ceremonie behawioralne

ceremonie behawioralne,

zool. zespoły ruchów i zachowań towarzyszące zwykle jakiemuś zdarzeniu społ. i przebiegające wg niezmiennego planu, wykonywane z utrzymaniem i zaakcentowaniem pewnych form, co nadaje działaniom znamię ostentacji, a często też namaszczenia i powagi.

Ceremonie u zwierząt mają zawsze charakter genetycznie zaprogramowanych i przekazywanych dziedzicznie tzw. popisów instynktowych, a więc niewyuczonych sekwencji póz, ruchów i ewentualnie także wokalizacji (pozy i popisy zwierząt), wyzwalanych określonymi bodźcami zewn. (tzw. wyzwalaczami) i zgodnie z zasadą podwójnej kwantyfikacji, zależnych od poziomu właściwej motywacji. Wiele elementów takich ceremonii rozwinęło się ewolucyjnie w drodze rytualizacji. Z bardziej znanych ceremonii społ. u zwierząt można wymienić: ceremonie powitalne, zmiany partnera i triumfalne; pozbawione aspektu społ. są ceremonie towarzyszące defekacji i oddawaniu moczu (znane u wielu drapieżnych, a także u niektórych kopytnych). Ceremonie powitalne, tak jak prostsze pozy z mimiką i gesty uspokajające, służą zapobieganiu agresji oraz podtrzymaniu więzi społ., niejednokrotnie są wyrazem uznania hierarchicznego statusu członków grupy. Bywają w nich komponenty wyrażające podporządowanie się wyższemu rangą — jak w częstej u wielu naczelnych pozie uspokajającej — pokazanie zadu dominantowi, zw. prezentacją analną, wywodzącą się z pozy kopulacyjnej samic (położenie głowy i mimika ukazują jednak element strachu); temu może towarzyszyć mlaskanie (jak u rezusa), u małp szerokonosych zaś — ziewanie, które ma charakter działania przerzutowego. U ludzi do działań o charakterze etologicznym, a więc przekazywanych dziedzicznie, należy powszechne na całej kuli ziemskiej witanie znajomych uniesieniem brwi, po którym zazwyczaj pojawia się przelotny (zrytualizowany) uśmiech, gestem uspokajającym zaś (także wobec nieznajomych) jest uniesienie ku witanemu prawej ręki z otwartą (a więc nieuzbrojoną) dłonią; podobnie witanie partnera przez bociana na gnieździe klekotaniem z głową odrzuconą ku tyłowi jest odwróceniem od niego broni — dzioba. Kontaktową formą ceremonii powitalnej jest podawanie ręki, uważane u ludzi za homologiczne (homologie behawioralne) z podobnym zachowaniem szympansów o różnym statusie w hierarchii społ.: gdy szympans znajdzie się koło dominanta, wyciąga ku niemu otwartą do góry dłoń, którą następnie dominant uspakajającym gestem dotyka od góry swą ręką. Niekiedy dominant pierwszy kładzie rękę na głowie niższego rangą osobnika, przygarniając go do siebie. Z tą ceremonią może mieć związek zachowanie wyrażające respekt podczas mijania wyższego rangą osobnika: kładzenie na własnej głowie lekko zgiętej ku dołowi dłoni. Genetyczne podstawy podobnych zachowań są zapewne podłożem ludzkich ceremonii konwencjonalnych, jak np. pukanie do drzwi, ukłony, padanie na twarz, odkrywanie głowy lub przynoszenie podarunku przy pierwszej wizycie. Ich rola jest jednak taka sama jak u zwierząt: tak np. kot intruz na cudzym terytorium ociera głowę o ciało gospodarza (tzw. prezentacja), czym hamuje u niego rozwój agresji; umożliwia to przechodzenie przez cudze terytorium, analogicznie jak na pol. wsi pozdrowienie gospodarza pozwala na przejście przez jego podwórze. Taką funkcję spełnia również ceremonia zmiany partnera: u wielu ptaków gestem uspokajającym bywa zwrot dzioba w stronę gniazda, natomiast u kormoranów z Galápagos przylatujący osobnik przenosi agresję siedzącego w gnieździe ptaka na przyniesiony pęczek wodorostów (bez czego jest przepędzany). Z karmienia młodych metodą usta–usta wywodzą się też inne ceremonie powitalne u wielu ptaków i ssaków: u kruków i rybitw ma to postać tzw. ceremonii karmienia, u papużek falistych zaś — samych pieszczot dziobami, u fok i uchatek zwykłe dotykanie się pyskami, z czego wywodzi się też pocałunek u ludzi. Wśród znających się zwierząt kontaktowych lub spotykających się poza własnymi terytoriami (np. u psów) ceremonia powitalna miewa postać przyjaznego obwąchiwania; to samo pochodzenie zdaje się mieć pocieranie nosami u niektórych ludów. Do rytuałów wzmacniających więź między małżonkami (trwałe pary rodzicielskie) należy tzw. podszczuwanie u kaczek oraz tzw. ceremonia triumfalna u gęsi (w naturalnej sytuacji stanowiącej początek zalotów), która bywa też uprawiana upustowo, czyli bez zewn. pretekstu, jako ceremonia powitalna.

Jerzy Andrzej Chmurzyński