antyczne prawa
 
Encyklopedia PWN
antyczne prawa,
termin oznaczający porządki prawne staroż. ludów żyjących w basenie M. Śródziemnego (gł. Greków i Rzymian) oraz państw staroż. Bliskiego Wschodu.
Chociaż niektóre rozwiązania p.a. cechuje pewne podobieństwo, to nie sposób mówić o istnieniu jednego „prawa antycznego”. W odniesieniu do starożytności nie można również posługiwać się terminem „system prawa”, gdyż żadne staroż. prawodawstwo nie objęło nim nigdy wszystkich aspektów życia społ. i prawnego. P.a. cechowała kazuistyka, niemniej podstawowym rysem p.a. był ich obywatelski charakter i związana z nim zasada personalności prawa. Oznaczało to, że w zasadzie obywatel danego państwa (łac. civitas) posługiwał się prawem tego państwa niezależnie od tego, gdzie się znajdował. Pierwotne normy p.a. wywodziły się ze zwyczajów; wraz z rozwojem państwowości źródłem obowiązującego prawa stała się wola władcy, szczególnie w krajach Bliskiego Wschodu, gdzie monarcha uzasadniał kreowane prawo autorytetem bogów, a siebie uznawał za przedstawiciela i wykonawcę ich woli. Poznanie praw staroż. Bliskiego Wschodu umożliwiły archeologiczne znaleziska setek tys. dokumentów — glinianych tabliczek i inskrypcji. Ich odczytanie pozwoliło na studiowanie norm prawnych poszczególnych państw. W cywilizacjach staroż. Wschodu (Sumer, Akad, Hetyci, Babilonia, Asyria) źródłem prawa i sprawiedliwości byli bogowie, których reprezentantem na ziemi był władca, jako najwyższy sędzia i instancja apelacyjna, a także prawodawca. Choć to właśnie w staroż. Mezopotamii podjęto pierwsze próby kodyfikacji prawa, w żadnym z używanych tam języków nie wykształcił się termin odpowiadający naszemu „prawu”. Niekiedy władcy zbierali w jednym akcie różne przepisy, a powstałe w ten sposób zbiory praw są zw. tradycyjnie kodeksami (najbardziej znane to Kodeks Lipit-Isztar, zbiór praw z Esznuny, czy Kodeks Hammurabiego), choć nie są one nimi we współcz. tego słowa znaczeniu. Normy prawne owych „kodeksów” były na ogół kazuistyczne i sformułowane w trybie warunkowym („jeśli obywatel dokonał rabunku, będzie zabity”), dużo rzadsze były sformułowania ogólne („prostytutce nie wolno zakrywać głowy”). Brak w nich jakiejkolwiek systematyki — naprzemiennie występowały normy prawa karnego, cywilnego, sakralnego, itp. W Kodeksie Hammurabiego w części karnej dominuje prawo talionu (lex talionis) popularnie przedstawiane jako zasada „oko za oko, ząb za ząb”. Choć w pojęciu staroż. Greków Egipcjanie byli wynalazcami prawa i kodyfikacji, to o prawie egipskim wiadomo niewiele, gdyż do naszych czasów nie zachował się żaden staroegipski zbiór praw z wyjątkiem tzw. Kodeksu z Hermupolis, będącego prawdopodobnie podręcznikiem prawa sporządzonym na użytek prywatny. Normy prawne zawarte w kilku zachowanych dekretach król. mają również kazuistyczny charakter. Być może precedensy powstałe w orzecznictwie król. obowiązywały sędziów przy rozstrzyganiu podobnych spraw. Głównym źródłem poznania prawa egipskiego są m.in. akty dokumentujące obrót handl., umowy małżeńskie. Cechą różniącą prawo egipskie od innych p.a. jest wyróżnienie szczególnie wysokiej pozycji kobiety, niemal równej pozycji mężczyzny. Szczególne miejsce wśród p.a. Bliskiego Wschodu zajmuje prawo żydowskie oparte gł. na Torze oraz komentarzach do niej sporządzanych jeszcze w starożytności. Dominuje w nim prawo sakralne i trudno jest oddzielić prawo prywatne od państwowego. Religia regulowała życie ludzkie w najdrobniejszych szczegółach. Największe zainteresowanie wzbudza jednak prawo rzymskie ze względu na trwały i silny wpływ, jaki wywarły rzym. rozwiązania prawne na współcz. systemy prawa, szczególnie prawa kontynentalne. Prawo rzym. powstało jako nar. prawo obywatelskie (łac. ius civile) jednego miasta-państwa. Regulowało ono początkowo stosunki między patriarchalnymi rodzinami społeczeństwa roln., miało charakter pomocniczy i odznaczało się surowością, formalizmem i konserwatyzmem. Już w końcu okresu archaicznego (753–241 p.n.e.) stanowiło przedmiot nauczania. W okresie klas. prawo rzym. nabrało charakteru prawa uniwersalnego, a w dziedzinie prawa prywatnego osiągnęło niezrównaną doskonałość. Istotne dla badaczy klas. starożytności były prawa gr., ponieważ w Grecji podjęto pierwsze w świecie antycznym próby teoret. refleksji nad prawem, chociaż nie było prawoznawców. Opracowaniem ogólnoteoret. pojęć zajęli się filozofowie (gł. sofiści, Sokrates, Platon i Arystoteles, stoicy). Mimo że w Grecji dochodziło niekiedy do wytworzenia się jednakowych instytucji prawnych, to jednak gr. polis (poleis) zachowywały osobne i autonomiczne porządki prawne. Choć nie można mówić o istnieniu jednego prawa pangr., to jednak istniały wzajemne wpływy różnych porządków prawnych; największe znaczenie osiągnęły prawa Aten i Sparty, w związku z ich potęgą militarną i polityczną. W wielu polis prawo zwyczajowe zostało spisane, często przy tej okazji dochodziło do jego gruntownej reformy: w Sparcie dokonał tego Likurg (ok. IX w. p.n.e.), w Atenach Drakon (VII w. p.n.e.), a później Solon (VI w. p.n.e.). W gr. prawodawstwach odróżniano przestępstwa prawa prywatnego i publicznego, uregulowano kwestię obywatelstwa i stosunków z nieobywatelami, instytucję małżeństwa, posagu, własność (nie rozróżniono jednak posiadania od własności), wyzwolenia niewolników. Kobiety miały słabą pozycję — we wszystkich aktach prawnych musiał im asystować opiekun. W późniejszym okresie prawa poszczególnych państw-miast rozprzestrzeniały się wraz z gr. kolonizatorami. Do dziś pozostaje nierozstrzygnięty problem wpływu praw gr. na archaiczne prawo rzym. (Prawo Dwunastu Tablic) oraz myśli gr. na przemiany prawa rzym. w okresie przedklas. i klasycznym. Po podboju macedońskim, gdy większość gr. miast-państw znalazła się w obrębie wielkich monarchii hellenistycznych, ze stopienia się gr. tradycji prawnej i niektórych praw orientalnych powstały nowe pojęcia prawne i instytucje, które są zw. prawami hellenistycznymi. Wśród nich wyróżnia się porządek prawny panujący w Egipcie gr.-rzym., który można było poznać dzięki olbrzymiej liczbie zachowanych dokumentów papirusowych. Papirusy modyfikują również naszą wizję prawa rzym., pozwalając na prześledzenie codziennego obrotu prawnego (często sprzecznego z teoriami prawników) oraz wzajemnych wpływów prawa gr. i egipskiego na prawo rzym. i na odwrót, a w szerszej perspektywie relacji pomiędzy prawami prowincjonalnymi a prawem rzymskim.
Tomasz Markiewicz, Jakub Urbanik
Bibliografia
R. Taubenschlag Rzymskie prawo prywatne na tle praw antycznych, Warszawa 1955;
C. Kunderewicz Prawo w starożytnej Mezopotamii, w: Mezopotamia, Warszawa 1971;
N.G.L. Hammond Dzieje Grecji, Warszawa 1973;
K. Sójka-Zielińska Historia prawa, wyd. 7, Warszawa 1998.
R. Dekkers Le droit privé des peuples, Bruxelles 1953;
R. Taubenschlag The Law of Graeco-Roman Egypt in the Light of Papyri, Warszawa 1955;
J.W. Jones The Law and Legal Theory of the Greeks, Oxford 1956;
J. Gaudement Institutions de l’Antiquité, Paris 1967;
W. von Soden Einführung in die Altorientalistik, Darmstadt 1985;
M. Gagarin Early Greek Law, Berkeley–Los Angeles–London 1987.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia