archaiczne prawo

archaiczne prawo,

w nauce prawa nazwa określająca ogół norm prawnych z okresu ukształtowania się organizmów państwowych.

P.a. cechuje ścisłe powiązanie z religią (uważano bowiem, że jest inspirowane przez bóstwo lub przezeń objawione), konserwatyzm, formalizm, zwięzłość i surowość. Normy p.a. miały z reguły postać niepisanego prawa zwyczajowego. Akty ustawodawcze p.a. były wyd. sporadycznie, w razie konieczności zaradzenia najbardziej dotkliwie odczuwanym bolączkom w życiu społ. i gospodarczym. Początkowo słaba władza państw. mogła tylko w bardzo ograniczonym zakresie zapewnić realizację norm niepisanego prawa zwyczajowego. Te z nich, które były popierane przez nią, stawały się prawem oficjalnym. Dążenia władców do zapewnienia ładu i sprawiedliwości przejawiały się m.in. w zapewnieniu jednolitości rozstrzygnięć sądowych. Starali się osiągnąć ten cel publikując zbiory najważniejszych precedensów sądowych. Sporządzano też prywatne zbiory tego prawa, przeznaczone gł. do użytku sędziów. Zarówno urzędowe, jak i prywatne zbiory miały charakter kazuistyczny, tzn. przewidywały rozstrzygnięcia tylko poszczególnych przypadków, nie ustanawiały ani zasad ogólnych, ani systematycznego ujęcia m.in. podziału na prawo publiczne i prywatne.

W nauce do p.a. zalicza się najstarsze zbiory praw, odkryte dopiero w XX w., pochodzące z Mezopotamii. Przede wszystkim są to zbiory urzędowe, ogłaszane przez władców w formie inskrypcji na stelach kamiennych, po wielu latach panowania i będące jakby sprawozdaniami z wymiaru sprawiedliwości, składanymi bóstwu. Zbiory te zostały przez asyriologów niesłusznie nazwane kodeksami, nie ma w nich bowiem całościowego, systematycznego ujęcia określonego działu prawa. Dopatrzyć się w nich można jedynie prób tematycznego grupowania przepisów i szeregowania ich wg stopnia aktualnej ważności lub związku skojarzeniowego. Część normatywna zbioru była poprzedzona prologiem o treści rel., hist. i etycznej, dotyczącej panowania władcy, na końcu zaś znajdował się epilog, który zawierał wezwanie do przestrzegania norm zawartych w zbiorze, błogosławieństwa dla zachowujących je i przekleństwa dla tych, co uszkodzą stele lub zmienią treść inskrypcji.

Najdawniejszym ze znanych zbiorów jest tzw. Kodeks Urnammu, założyciela III dyn. z Ur (ok. 2112–2095 p.n.e.). Urywki treści tego zbioru zachowały się w postaci 4 fragmentów tekstu sumeryjskich odpisów sporządzonych na tabliczkach glinianych przez uczniów szkół pisarskich z Nippur, Ur i Sippar 1800–1700 p.n.e. Zawierają one bardzo uszkodzoną część prologu, kolejnych 9 przepisów i początek 10. oraz niewielką liczbę dalszych przepisów z licznymi lukami. Przepisy są zredagowane wg stałego wzoru: „Jeśli... to...”. Dotyczą one morderstwa, rabunku, niesłusznego uwięzienia, małżeństwa niewolników, gwałtu, rozwodu, fałszywego oskarżenia o cudzołóstwo, uszkodzeń ciała, słownego i czynnego znieważenia pani przez niewolnicę, fałszywego świadectwa, bezprawnego uprawiania cudzego gruntu. Na uwagę zasługuje to, że za uszkodzenie ciała kodeks przewiduje odszkodowanie pieniężne.

Drugim z kolei pod względem chronologicznym sumeryjskim zbiorem prawnym jest tzw. Kodeks Lipitisztara, władcy Isinu (ok. 1934–1924 p.n.e.), również zachowany tylko częściowo, w postaci uszkodzonych fragmentów krótkich wyciągów, sporządzonych w Nippur na tabliczkach glinianych. Zdołano zrekonstruować przypuszczalnie ok. 1/3 części tekstu zbioru: prolog i poprzedzielane lukami przepisy z części normatywnej, wśród których szczególnie interesujące dotyczą małżeństwa i spadkobrania.

Inny charakter ma akadyjski zbiór praw z Esznuny, zw. przez niektórych asyriologów Kodeksem Bilalamy, władcy Esznuny (ok. 1985–1976 p.n.e.). Zbiór zachował się w postaci 2 odrębnych odpisów 2 wyciągów z jakiegoś oficjalnego zbioru praw obowiązujących w Esznunie i in. dokumentów. Odpisy, sporządzone z przybliżeniem 1830–1800 p.n.e., miały zapewne służyć jako zbiory przykładów dla szkół pisarskich. Z tej chaotycznej kolekcji zachowały się szczątki wstępu i 61 przepisów dotyczących prawa małżeńskiego (np. pisemna forma zawarcia małżeństwa), cen i wynagrodzeń, pożyczki, przechowania, najmu, kupna–sprzedaży, niewolników, szkód wyrządzonych przez zwierzęta, kompetencji sądów i różnych przypadków z dziedziny prawa karnego. Kodeks ten przyjmował również w wypadkach uszkodzenia ciała zasadę odszkodowania pieniężnego.

Najobszerniejszym mezopotamskim zbiorem praw jest tzw. Kodeks Hammurabiego, szóstego króla z I dyn. babilońskiej (ok. 1792–1750 p.n.e.). Normatywna część akadyjskiego tekstu zbioru została podzielona przez asyriologa fr., V. Scheila, na 282 paragrafy. Przepisy prawne tego kodeksu są w wielu wypadkach podobne do norm Kodeksu Lipitisztara; dotyczą one kwestii procesowych, prawnomajątkowych, prawa małżeńskiego i spadkowego, uszkodzeń ciała, działalności i wynagrodzeń niektórych fachowców, stosunków gosp.-prawnych, niewolników. Uwidacznia się w tym zbiorze znaczny rozwój prawa zobowiązaniowego. Uderza surowość i okrucieństwo kar oraz stosowanie prawa talionu. Głównym celem kodeksu było dążenie do unifikacji prawa na obszarze całego państwa babilońskiego i do semityzacji prawa sumeryjskiego. Jednakże te normy prawa zwyczajowego, które zostały przekształcone zgodnie z zamierzeniami reformatorskimi Hammurabiego, nie wywarły żadnego wpływu na praktykę prawną, gdyż niektóre sumeryjskie instytucje prawne były silnie zakorzenione od wielu wieków. Także wśród tysięcy tabliczek glinianych, będących dokumentami mezopotamskiej praktyki prawnej, nie znaleziono ani jednej, w której powoływano by się na Kodeks Hammurabiego. Zbiór ten stał się pewnego rodzaju wzorcem idealnym, a zachowane liczne wyciągi z niego, sporządzone przez uczniów szkół pisarskich, świadczą, że przez ponad tysiąc lat nie przestawał on budzić w Mezopotamii zainteresowania. Tekst odnalazła 1901 w Suzie fr. ekspedycja archeol.; jest on wyryty na bazaltowej steli o wys. 225 cm, o obwodzie 190 cm (u podstawy) i 165 cm (u wierzchołka), w części górnej znajduje się relief przedstawiający władcę stojącego przed bogiem Szamaszem; oryginał znajduje się w Luwrze.

Wiele zbieżności z p.a. mezopotamskim wykazuje p.a. hebrajskie, którego pierwsza redakcja została dokonana w Kodeksie Przymierza (IX w. p.n.e.) znajdującym się w Księdze Wyjścia, i w znacznie starszym od innych tekstów prawnych Pięcioksięgu. Oprócz przepisów rel. i przepisów z dziedziny prawa prywatnego (dotyczących m.in. wynagrodzenia szkód materialnych i sytuacji niewolników) są w nim przepisy z dziedziny prawa karnego dotyczące m.in. zabójstwa, uszkodzenia ciała, kradzieży zwierząt; zachowały się w nim jeszcze relikty z okresu prawa prymitywnego. Podczas gdy p.a. mezopotamskie uważano za inspirowane przez bóstwo, p.a. hebrajskie było uważane za prawo objawione i nadane przez Boga sprzymierzonego ze swoim ludem, dlatego tylko przez Boga mogło być zmienione, a do aktualnych potrzeb było dostosowywane wyłącznie przez interpretacje kapłańskie.

Cezary Kunderewicz

Bibliografia

J. Klima Prawa Hammburabiego, Warszawa 1957;

C. Kunderewicz Najstarsze prawa świata, Łódź 1972;

K. Sójka-Zielińska Historia prawa, wyd. 7, Warszawa 1998;

The Babylonian Laws, ed. G.R. Driver i J.C. Miles, vol. 1–2, Oxford 1952–55;

J. Gaudemet Instiutions de l’Antiquité, Paris 1967;

E. Szlechter Codex Hammurapi, Roma 1977.