antropogeneza
 
Encyklopedia PWN
antropogeneza
[gr. ánthrōpos ‘człowiek’, génesis ‘pochodzenie’],
filogeneza człowieka,
całokształt procesów ewolucyjnych, które doprowadziły przez długofalowe zmiany genetyczne do przekształcenia się form przedludzkich w formy człowieka współczesnego (Homo sapiens), którego historia rodowa (i rodziny człowiekowatych) jest ciągle przedmiotem badań i szerokich dyskusji naukowych.
Początek antropogenezy jest trudny do określenia; element uczłowieczania można odnaleźć w późnej kredzie, w powstaniu pierwszych hominoidów w połowie trzeciorzędu (o takich cechach jak powiększony mózg, brak ogona, brachiacja), czy w zejściu z drzew i przyjęciu wyprostowanej postawy ciała przez pierwsze człowiekowate (hominidy) przed z górą 4 mln lat. Dużą rolę w antropogenezie odegrały ogólnoplanetarne zmiany klimatyczne, zachodzące w ciągu ery kenozoicznej, jak powstanie pierwszych lądolodów antarktycznych (w połowie trzeciorzędu), czy zlodowacenie na półkuli północnej (od ok. 2 mln lat temu). Następstwem tych zmian było stopniowe ochłodzenie i osuszenie klimatu i związane z tym rozszerzenie obszarów sawannowych; do tak zmienionych na Ziemi środowisk przystosowało się wiele grup ssaków, m.in. liczne małpy, również w takim środowisku mogły powstać pierwsze człowiekowate. Najważniejszym i zarazem początkowym wydarzeniem ewolucji człowiekowatych było zapewne przyjęcie spionizowanej postawy oraz zamiana środowiska leśnego na otwarte tereny typu sawanny, choć trudno określić, kiedy to nastąpiło; obecnie przeważa pogląd, że najwcześniejsze etapy uczłowieczenia zachodziły jeszcze w środowisku leśnym; początki tego procesu nie są jednak jasne, wciąż brakuje skamieniałości z krytycznego okresu kilku mln lat poprzedzających powstanie australopiteków, a szczątki najwcześniejszych australopiteków sprzed 3–4,5 mln lat wykazują, obok oczywistej dwunożności, również cechy wskazujące na zdolność do poruszania się wśród gałęzi drzew. Badania molekularne i podobieństwo genetyczne między człowiekiem, szympansem a gorylem pokazują, że rozejście się ich linii ewolucyjnych zaszło nie później niż 5 do 7 mln lat temu, wydaje się więc, że najstarsze znane hominidy sprzed 4,5 mln lat (Ardipithecus ramidus) znajdują się już na samym początku historii linii rodowej człowieka. Powstanie i pierwsze etapy ewolucji hominidów przebiegały w Afryce, a pierwszym gatunkiem, który opuścił ten kontynent był zapewne Homo erectus (pitekantrop) lub jego bezpośredni poprzednik. Najstarsze szczątki człowieka poza Afryką znalezione na Jawie, w Chinach i Gruzji są datowane na ok. 2 mln lat. W ciągu całej historii człowiekowatych współwystępowały ze sobą różne ich gatunki, o odmiennych przystosowaniach ekologicznych i różnych upodobaniach pokarmowych. Wśród australopiteków wyróżnia się formy gracylne (delikatne), np. Australopithecus africanus, oraz formy robustne (masywne), np. Australopithecus boisei. Jak się wydaje formy gracylne odżywiały się bardziej urozmaiconym pożywieniem niż roślinożerne australopiteki masywne; w formach gracylnych upatruje się właśnie przodków linii ewolucyjnej prowadzącej do człowieka; jedną z najciekawszych cech tej linii było przejście na pożywienie mięsne, co wiązało się z opanowaniem umiejętności łowieckich i wytwarzania narzędzi; ta istotna i niezwykła wśród naczelnych zmiana ekologiczna zachodziła z pewnością etapami, przy czym pierwszym z nich mogło być odżywianie się pozostawionymi przez drapieżniki resztkami pokarmowymi, czyli padlinożerność (taką dietę przypisuje się Homo habilis). Innym bardzo ważnym czynnikiem uczłowieczenia było wytwarzanie narzędzi dzięki odziedziczonej po wcześniejszych hominoidach chwytności dłoni, ułatwionej przez uwolnienie rąk z funkcji lokomotorycznych. Wytwórcami najprostszych narzędzi kamiennych były już zapewne australopiteki; jednak bardziej regularne i stosowane na szerszą skalę narzędzia kamienne weszły do użycia ok. 2,5 mln lat temu wraz z pojawieniem się pierwszych przedstawicieli rodzaju Homo; narzędzia te podlegały własnej odrębnej ewolucji kulturowej. Cechą wyróżniającą (ilościowo, choć nie jakościowo) hominidy od innych naczelnych jest znaczny rozrost mózgu, który nastąpił już po osiągnięciu pionizacji ciała; powiększenie się mózgu u hominidów wiązać można z zachodzącymi korelacjami między używaniem rąk do celów manipulacyjnych, podziałem pracy, długotrwałą opieką nad potomstwem i rozwojem systemu porozumiewania się. Istnieje hipoteza łącząca wzrost mózgu (i inteligencji) z zatrzymaniem w filogenezie człowieka wielu cech młodzieńczych u form dorosłych (np. delikatniejsza budowa ciała, zmniejszenie owłosienia, redukcja trzewioczaszki na rzecz mózgoczaszki), prawdopodobnie wiążącymi się z typowymi dla człowieka cechami psychicznymi, jak ciekawość, kreatywność, długotrwała chęć do zabawy itp. Innym ważnym wydarzeniem w dziejach człowieka było powstanie struktury rodzinnej opartej na monogamii, ale nie wykluczającej, a nawet sprzyjającej rozwojowi znacznie szerszych więzi społecznych. Wystąpienie monogamii odczytać można w zapisie kopalnym ze zmniejszenia różnic anatomicznych (wielkość osobników) wynikających z dymorfizmu płciowego. Jak się zdaje u australopiteków dymorfizm ten był jeszcze silnie zaznaczony, co wskazywałoby na ich poligamiczną strukturę rodzinną. Decydującą rolę w przyspieszeniu ewolucji kulturowej człowieka miało zapewne powstanie mowy; istnieją spory dotyczące tempa rozwoju mowy artykułowanej, jak i czasu jej powstania; wiele przesłanek zdaje się wskazywać, że mowa artykułowana jest cechą, która mogła pojawić się przed ok. 35 tysiącami lat, wraz z zastąpieniem neandertalczyka przez człowieka współczesnego z Cro-Magnon, z równoczesnym pojawieniem się sztuki naskalnej i rzeźby, specjalizacją narzędzi oraz ekspansją na nie zajęte wcześniej tereny, w tym obie Ameryki i Australię. Powstanie człowieka współczesnego jest datowane na ok. 200 tysięcy lat; badania podobieństwa genów mitochondrialnych ludzi współczesnych wskazują, że gatunek ludzki narodził się w Afryce; potwierdzają to znaleziska najstarszych szczątków człowieka współczesnego na obszarze RPA (jaskinie Klasies River Mouth, Border Cave) i Bliskiego Wschodu. Około 35 tysięcy lat temu rozpoczęła się ekspansja człowieka współczesnego w Europie i Australii, od ok. 12 tysięcy lat — w obu Amerykach; towarzyszyło jej znikanie populacji neandertalskich i innych odmian człowieka powstałych z lokalnych odmian Homo erectus. Nadal pozostaje bez odpowiedzi pytanie, czy ludzie współcześni wywodzą się wobec tego z nielicznej początkowo populacji afrykańskiej i drogą ekspansji usunęli wszystkie wcześniejsze populacje ludzkie (tzw. model pożegnania z Afryką), czy też współczesne odmiany geograficzne człowieka zawdzięczają swe różnice długotrwałej multiregionalnej ewolucji.
Marcin Ryszkiewicz
Bibliografia
J. REICHHOLF Zagadka rodowodu człowieka, Warszawa 1992;
J.J. SHREEVE Zagadka neandertalczyka, Warszawa 1997.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Antropogeneza. Czas występowania form przedludzkich i ludzkich (wg Encyclopedia of Human and Prehistory 1988, The Cambridge Encyclopedia of Human Evolution 1995, Science et Avenir 1996); A. — Australopithecus, H. — Homo, H.s. — Homo sapiens wyk. LogoScript/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia