Wrocław
 
Encyklopedia PWN
Wrocław,
m. wojewódzkie (woj. dolnośląskie), pow. grodzki, na równinach Wrocławskiej i Oleśnickiej, nad Odrą i jej dopływami: Oławą, Ślęzą, Bystrzycą i Widawą; siedziba pow. wrocławskiego.
Ludność miasta: ogółem — 641,6 tys. mieszkańców (2019)
Gęstość zaludnienia: 2 189,8 os/km2 (2019)
Powierzchnia: 293 km2
Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 17°02′E, szerokość geograficzna: 51°06′N
Prawa miejskie: nadanie praw — ok. 1226
Oficjalne strony WWW: www.wroclaw.pl
1950–92 liczba ludności wzrosła ponad 2-krotnie. Miasto dzieli się na 5 dzielnic adm.: Fabryczna, Krzyki, Psie Pole, Stare Miasto, Śródmieście. W. jest 2., po Warszawie, największym skupiskiem zakładów przemysłu elektromaszynowego z najważniejszymi przedsiębiorstwami: Whirpool Polar (sprzęt AGD), Wrozamet (kuchenki), PZL-Hydral (układy hydrauliczne i paliwowe dla lotnictwa) i Bombardier Transportation (tabor kol.); ponadto: fabryki maszyn dla rolnictwa, budownictwa, leśnictwa, przemysłu spoż., montownia autobusów Volvo, wytwórnie automatów tokarskich, pojazdów ciężarowych, urządzeń komunalnych, sprzętu oświetleniowego. Istotną rolę odgrywa również przemysł spoż. (zakłady mięsne, mleczne, cukiernicze, Browary Dolnośląskie Piast, Kompania Spirytusowa Wratislavia Polmos Wrocław, wytwórnia wód miner., cukrownia), chem. (3M Viscoplast, Supra Agrochemia, Polifarb Cieszyn–Wrocław, Herbapol) oraz odzieżowy, metali nieżelaznych, energ., drzewny, materiałów budowlanych, włók., skórz., filmowy. Wrocław jest największym węzłem komunik. południowo-zachodniej Polski; węzeł kol., w większości zelektryfikowany; port rzeczny oraz międzynar. i krajowy port lotn. (w Strachowicach). Rozwijający się ośr. targowo-wystawienniczy. Siedziba central i oddziałów ponad 30 banków. Stolica metropolii wrocł. Kościoła rzymskokatol. i diecezji wrocł.-szczec. Pol. Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Ośrodek nauk. i kult.: wiele szkół wyższych, m.in. Uniw. Wrocł. (z którym związane są nazwiska m.in.: S. Kulczyńskiego, L. Hirszfelda, H. Steinhausa, W. Czaplińskiego, R. Gansinca, M. Szyrockiego, M. Jakobca, M. Klimowicza, Cz. Hernasa, M. Inglota), Politechniki Wrocł., filia krak. PWST, akademie (ekon., roln., med., wychowania fiz., muz., sztuk pięknych), Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych, teol. (Papieski Wydział Teologiczny, wyższe seminaria duchowne — Metropolitarne, Franciszkanów, Zgromadzenia Najświętszych Serc Jezusa i Marii, Misjonarzy Klaretynów); także prywatne wyższe szkoły (m.in. edukacji, handl., zarządzania i finansów, bankowa, logistyki i transportu, humanist., filol.); oddział PAN; liczne instytuty nauk. w tym Immunologii i Terapii Doświadczalnej, Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych, Badań Kosm.; Biblioteka Uniwersytecka; od 1947 działa, przeniesiony ze Lwowa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich (biblioteka, wydawnictwo); liczne muzea, m.in.: Nar., Etnogr., Archeol., Sztuki Medalierskiej, Poczty i Telekomunikacji, Architektury, Panoramy Racławickiej (Rotunda), Aptekarstwa; galerie sztuki.
Duży ośr. teatr. i muz.; 9 teatrów, w tym teatry dram., m.in. Polski, Współczesny, Filharmonia, Opera Dolnośląska, Teatr Muz. Operetka Wrocł., Wrocławski Teatr Pantomimy, teatr lalek; 1965–84 działał tu Teatr Laboratorium J. Grotowskiego; rozwija się studencki ruch teatr.; liczne festiwale teatr. (Festiwal Pol. Sztuk Współcz., Międzynar. Spotkania Teatru Otwartego, Festiwal Piosenki Aktorskiej) i muz. (Pol. Muzyki Współcz., Jazz nad Odrą, Dni Muzyki Organowej, festiwal muzyki oratoryjno-kantatowej Wratislavia Cantans, Dni Muzyki Starych Mistrzów); chóry: rozgłośni Pol. Radia, Wrocł. Kameraliści Cantores Minores Wratislavienses; ośr. telew. i radiowy. Znany ogród zool. (zał. 1865) i ogród bot. (zał. 1811); park Szczytnicki (największy i najstarszy we Wrocławiu kompleks leśny, pow. 120 ha) z Ogrodem Jap.; tor wyścigów konnych; obiekty sport., m.in. przystanie żeglarskie i kajakowe, stadiony i hale sport., korty tenisowe, lodowiska, baseny kąpielowe. Duży ośr. turystyki krajowej i międzynar.; 8,3 tys. miejsc noclegowych (2002) w obiektach turystycznych. Teren miasta pocięty jest przez liczne ramiona Odry, jej dopływy oraz kanały (88 mostów). Najstarszymi dzielnicami są: Ostrów Tumski (między ramionami Odry) i Stare Miasto na l. brzegu Odry, otoczone fragmentami dawnej fosy. Ze Starym Miastem sąsiaduje ruchliwa dzielnica śródmiejska (powstała w XIX w.). Wokół dzielnic centralnych rozbudowało się rozległe przedmieście o funkcjach mieszkaniowych i przem., częściowo o zabudowie willowej. Najbardziej zewn. pierścień tworzą, rozdzielone terenami roln., ogrodami, łąkami i lasami, dawne wsie i osiedla przem. włączone do Wrocławia po 1950. Zakłady przem. skupiają się gł. wzdłuż promieniście rozchodzących się linii kol.; największą dzielnicą przem. Wrocławia jest Fabryczna.
Historia. Pierwsze ślady pobytu grup ludzkich na terenie Wrocławia pochodzą z paleolitu, ślady zasiedleń — z neolitu, a zwłaszcza z epoki brązu i epoki żelaza; ok. 800–650 p.n.e. ludność kultury łużyckiej wzniosła nad Odrą (ob. dzielnica Osobowice) 2 grody — prawdopodobnie centrum większego zespołu osadniczego typu plemiennego; tędy przechodził później tzw. bursztynowy szlak — w dzielnicy Partynice odkryto składy bursztynu w osadzie z I w. p.n.e.; w dzielnicy Zakrzów odkryto 3 tzw. groby książęce z poł. III–pocz. IV w. n.e. We wczesnym średniowieczu Wrocław wchodził w skład terytorium Ślężan; na Ostrowiu Tumskim gród prawdopodobnie z VIII–IX w., w X w. rozbudowany, obok rzemieślnicze podgrodzie; od ok. 990 w państwie Piastów, ośr. rzemieślniczo-handl. (na szlaku z Niemiec przez Pragę, Wrocław i Kraków na Ruś), wojsk., polit. (gł. ośr. adm. Śląska) i rel. (1000 zał. biskupstwo podległe do XIX w. arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu). W XI–XII w. rozszerzenie się ośr. miejskiego na oba brzegi Odry i wyspę Piasek (osady targowe, kościoły, siedziby możnych); w XI w. jedna z gł. siedzib księcia; w XI–XII w. gł. twierdza w wojnach z Niemcami; w okresie rozbicia dzielnicowego stol. dzielnicy śląskiej, po 1241 księstwa wrocł.; od XII w. we Wrocławiu duża gmina żydowska (w XIV w. Żydzi kilkakrotnie wypędzani z miasta); liczna grupa niem., od 2. poł. XII w. osada tkaczy waloń.; miasto lokowane ok. 1214 na lewym brzegu Odry; zniszczone 1241 przez Mongołów, lokowane ponownie 1241 lub 1242; lokacja Nowego Miasta 1263 (na południowy zachód od Wrocławia), ośr. rzemieślniczy, 1327–29 włączony do Wrocławia; liczne przywileje gosp. (m.in. prawo składu 1274), udział w handlu dalekosiężnym. Od 1335 wraz z księstwem wrocł. pod zwierzchnictwem Czech, dzielił losy polit. Śląska. W XIV–XV w. jedno z największych miast środkowej Europy (pocz. XV w. — ok. 20 tys. mieszk.); powstało tu wiele got. budowli sakralnych i świeckich. W XIV–XV w. wpływy husytyzmu — walki społ., wojny wywołane nieuznawaniem przez wrocławian króla-husyty Jerzego z Podiebradów i opowiedzeniem się po stronie węg. króla Macieja Korwina; w XIV–XVI w. rozkwit rzemiosła (gł. spoż., metal., sukiennictwo, browarnictwo) i handlu, kontakty z miastami pol., niem., rynkami bałtyckimi (przez Gdańsk), dzięki związkom z Hanzą (zapewne przejściowo do niej należał w XIV–XV w.) — z Flandrią, Anglią i Szkocją; zatargi z Krakowem w handlu wschodnim doprowadziły do wojny celnej 1490–1515; w XV w. prześladowania Żydów inspirowane przez J. Kapistrana; 1455 otrzymał przywilej de non tolerandis Judaeis (zniesiony 1744); od 1523 ośr. reformacji. W 2. poł. XV i XVI w. rozkwit nauki i kultury (drukarnie — pierwszą stałą prowadził 1518–34 A. Dyon, szkolnictwo, działalność bpa J. Turzo, który skupił wokół swego dworu uczonych i poetów, gościł tu m.in. E. Ciołek), silne związki z Polską (mieszczanie Wrocławia studiowali i wykładali w Akad. Krak.), utrzymane także po przejściu Wrocławia 1526 pod władzę Habsburgów. Przejściowe zahamowanie rozwoju spowodowane wojną trzydziestoletnią 1618–48 (spadek liczby ludności i produkcji, załamanie handlu); od 1639 działalność kontrreformacyjna jezuitów (1641 zał. kolegium jezuickie, 1702 przekształcone w uniw.); w 1. poł. XVIII w. ponowny rozwój — pierwsze manufaktury sukiennicze, banki, rozwój handlu (m.in. z Saksonią, przywilej na wolny handel z Ukrainą od 1727), rozbudowa miasta. W XVIII i na pocz. XIX w. działali we Wrocławiu Kornowie, zał. (1732) jednej z największych i najważniejszych firm wydawniczo-księgarskich w mieście. Od 1741 (formalnie od 1742) w państwie pruskim (zgermanizowana nazwa Breslau), stol. prowincji śląskiej i regencji wrocł., ograniczenie samorządu miasta (przywrócony 1808); zerwanie starych związków gosp., ucisk fiskalny i zniszczenia w okresie wojny siedmioletniej (1756–63) spowodowały depresję w handlu i kryzys gosp.; natomiast od 2. poł. XVIII w. rozwijały się manufaktury tekstylne i metalowe.
W XVIII–XIX w. ośr. myśli oświec., także wystąpienia przeciwko germanizacji, w obronie pol. ludności Śląska, przeciwko policyjnemu systemowi rządów państwa pruskiego (1793, 1796, 1817, 1831); ośr. pol. kultury w zaborze pruskim: m.in. pol. studenci i wykładowcy na Uniwersytecie Wrocł. (katedra języków i literatury słow., prowadzona m.in. przez W. Cybulskiego i W. Nehringa; 1851–78 W. Kraiński — lektor języka pol. na uniw.), 1836–86 działało Tow. Lit.-Słow., przebywali we Wrocławiu okresowo lub stale pol. działacze polit., uczeni, pisarze i artyści (m.in.: H. Kołłątaj, J. Wybicki, K. Libelt, J.S. Bandtkie, J. Ursyn Niemcewicz, A. Asnyk, J. Kasprowicz); jeden z ośr. ruchu słowianofilskiego (1848 zjazd); po 1812 (edykt emancypacyjny) szybki rozwój gminy żydowskiej (ścieranie się prądów asymilacyjnych i ortodoksyjnych doprowadziło do wybierania 2 rabinów i modlenia się w oddzielnych synagogach), po 1829 wzniesiono synagogę Pod Białym Bocianem, dzieło Langhansa (ob. w ruinie), 1872 — Nową Synagogę, dzieło E. Opplera (spalona 1938 podczas „kryształowej nocy”); 1854 zał. Żydowskie Seminarium Teol.; 1933 we Wrocławiu mieszkało ponad 20 tys. Żydów — ok. 3,2% mieszk.). Po okresie stagnacji w XIX w. rozwój terytorialny (zapoczątkowany likwidacją 1807 twierdzy) i gosp.; od 2. poł. XIX w. ważny ośrodek przemysłu (m.in. włók., maszyn., fabryka cygar, od 1840 fabryka wagonów — zalążek Pafawagu); 1847 uruchomiono gazownię, 1893 elektrownię, 1842 połączenie kol. z Oławą i Brzegiem, wkrótce dalsze, m.in. z Opolem, Legnicą, Berlinem; rozwój żeglugi na Odrze (1897–1901 rozbudowa portu); wzrosła liczba ludności z ok. 100 tys. (1840) do ok. 500 tys. (1909). Od poł. XIX w. i w okresie międzywojennym pomimo przynależności do Niemiec działalność pol. organizacji i instytucji, m.in. Tow. Pol. Górnoślązaków, Tow. Górnośląskie, Tow. Akademików Górnośląskich (zasługi w popularyzacji języka pol. i historii Polski), Tow. Przemysłowców Pol., Tow. Handlowe Pol., ZPwN, Pol. Tow. Szkolne, Dom Pol., Tow. Biblioteki Lud.; 1920 zorganizowano Tow. Opieki nad Górnoślązakami i Pol. Biuro Plebiscytowe; od 1928 wyd. „Głos Wrocławski” (dodatek „Dziennika Berlińskiego”); po dojściu A. Hitlera do władzy prześladowania Żydów, IX 1939 organizacje pol. zlikwidowane, działacze uwięzieni. W czasie II wojny światowej 4 podobozy obozu koncentracyjnego Gross-Rosen, 7 oddziałów roboczych, gł. jeńców sow., 25 obozów pracy przymusowej, 1939–45 więzienie karne (ok. 20 tys. więźniów różnej narodowości, ok. 1 tys. osób zginęło), 1939–44 więzienie śledcze (ponad 20 tys. więźniów, wśród nich m.in. profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego), 1940–45 obóz przejściowy (ok. 10 tys. więźniów różnej narodowości); od 15 XI 1941 deportacje Żydów, pierwsza do Kowna, następne do Terezína i Auschwitz; ośr. konspiracji (m.in. 1940 i 1943 zamachy bombowe ZWZ-AK na dworcu); 15 II–6 V 1945 zacięte walki wojsk sow. 1. Frontu Ukr. o zdobycie miasta, przekształconego przez Niemców w twierdzę (m.in. wyburzono znaczny obszar w śródmieściu, tworząc tam lotnisko); ok. 70% budynków legło w gruzach, a dzielnice południowe i zachodnie zniszczone niemal całkowicie. Od 1945 w Polsce, odbud. i rozbudowany; do miasta przyłączono wiele okolicznych wsi, m.in. 1951 — Zakrzów, Zgorzelisko, Brochów (do 1939 miasto), Sołtysowice, Wojnów, 1972 — Żar, Jarnołtów, Jerzmanowo, Osiniec, Strachowice, Rędzin, Świniary, Widawę. Ośrodek życia gosp., nauk. i kult. Dolnego Śląska; XI 1945 otwarto Uniw. Wrocł., teatr — pod dyr. T. Trzcińskiego, 1946 powstało Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, 1948 odbyły się: Świat. Kongres Intelektualistów w Obronie Pokoju (z udziałem przedstawicieli 46 państw), Wystawa Ziem Odzyskanych, 1952 — Kongres Ziem Odzyskanych. Po 1945 we Wrocławiu osiedlali się Żydzi, którzy ocaleli na terenach ZSRR (ok. 15 tys.); ważny ośrodek kultury żydowskiej; 1948, 1957, 1968 większość ludności żydowskiej wyemigrowała do Izraela. W latach 80. silny ośr. Solidarności, niezależnej działalności polit. (Solidarność Walcząca) i kult. (podziemna prasa i wydawnictwa); od 1986 działa także oficjalnie oficyna Wydawnictwo Dolnośląskie; ukazuje się m.in. „Odra” (od 1958), miesięcznik społ.-kult. o ogólnopol. zasięgu, oraz seryjne wydawnictwa naukowolit. „Pamiętnik Literacki” (od 1950) i „Literatura Ludowa” (od 1958). Do wybitniejszych postaci związanych (ob. lub w niedalekiej przeszłości) z wrocł. środowiskiem kult. należą m.in.: E. Wierciński, W. Horzyca, A. Markowski, T. Strugała, H. Worcell, T. Różewicz, R. Wojaczek.
Zabytki. Ostrów Tumski: kościół katedralny Św. Jana Chrzciciela (pod posadzką pozostałości rom. krypty z 1149–69), prezbiterium z obejściem (1244–72), korpus (ok. 1320–76), kaplica mariacka (1354–61, mistrz Pieszko), wieże i kaplice boczne ukończone w XV–XVI w.; barok. kaplice kopułowe: Św. Elżbiety (1680–86) oraz Elektorska (1716–24, J.B. Fischer von Erlach) z wystrojem rzeźbiarskim M.F. Brokoffa, całość odbud. 1946–70; barok. pałac biskupi (1791, z pozostałościami późnorom. z 1. poł. XIII w., rozbudowa got. i renes.); prepozytura (1794); park geom. (XVIII w.); dom kapituły (1519–29); kanonie (XIV, XV, XVI w.); sierociniec (1701–10 J.B. Peintner, częściowo rekonstruowany po 1945); kościoły — Św. Idziego (1. poł. XIII w., częściowo rekonstruowany 1953), Św.Św. Piotra i Pawła (XV w., rekonstruowany 1952–53), Św. Marcina, pierwotnie zamkowy (krypta z XIII w., rozbudowa XIII–XIV w., przebudowy m.in. 1571), kolegiacki Św. Krzyża z kościołem dolnym Św. Bartłomieja, fundacji Henryka IV (prezbiterium 1288–95 i ok. 1320–30, dekoracja rzeźbiarska, ok. poł. XIV w.–ok. 1400). Piasek: zespół klasztorny Augustianów (zał. 1134) — kościół NMP (1334–1430, mistrz Pieszko, częściowo zrekonstruowany po 1945, pod posadzką pozostałości rom. bazyliki, ok. poł. XII w., kościoła, XIII w., rom. tympanon, ok. poł. XII w.) i budynek klasztorny (XVIII w., fragmenty got. z XV w.) — ob. Biblioteka Uniwersytecka; zespół klasztorny Augustianek (zał. przed 1299) — kościół Św. Anny (1686–91) i budynek klasztorny. Stare i Nowe Miasto: kościół Św. Marii Magdaleny, od 1525 ewang., po 1945 katedra polskokatol. (korpus, koniec XIII w.–ok. poł. XIV w., prezbiterium, 1359–86, mistrz Pieszko, rozbudowa XV w., odbud. po 1945, od południa rzeźbiony rom. portal z XII w., przeniesiony z kościoła Benedyktynów na Ołbinie); kościół Św. Elżbiety (XIV w., rozbudowa XV w.); kolegium Jezuitów (1728–34, 1734–41) — ob. uniw. i kościół (1689–98); kościół Św. Macieja (XIII w., rozbudowa XIV, XV w.) z klasztorem Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą (1675–1715) — ob. Biblioteka Ossolineum; zespół klasztorny Klarysek, ob. Urszulanek — kościół Św. Klary (1257–60, częściowo zniszczony 1945), budynek klasztorny (1691–1701); kościół Św. Wincentego, pierwotnie Franciszkanów, od 1530 Norbertanów (1232–56, przebudowa 2. poł. XIV w., częściowo zrekonstruowany), klasztor Norbertanów (1683–99, częściowo zniszczony 1945); zespół klasztorny Dominikanów — kościół Św. Wojciecha (1226–60, rozbudowa XIV, XV w., częściowo zrekonstruowany po 1945) z kaplicą bł. Czesława (1711–30), refektarz (1724, częściowo odbud.); kościół Św. Krzysztofa, ob. ewangelicki (XV w., rozbudowa XVI, XVII w.); kościół Augustianów Św. Doroty (fundacji Karola IV 1351, 2. poł. XIV w.), kościół Joannitów Bożego Ciała (koniec XIV w.–1447, odbud. 1955–62), kościół ewangelicki-reformowany, ob. Opatrzności Bożej (1747–50); fragmenty murów miejskich (koniec XIII–pocz. XVI w.); arsenał (1578, z pozostałościami spichrza, got. murów i baszt z XV w., częściowo w ruinie), ratusz (koniec XIII w., późnogot. rozbudowa XIV w. i ok. poł. XV w., dekoracja rzeźbiarska z 1471–1504) — ob. Oddział Muzeum Nar.; giełda (1822–26); pałac Pachalych (1679, przebudowa 1785–1810); kamienice w Rynku na zrębie got. (XIV–XV w., przebudowy XVII–XVIII w., rekonstruowane po 1945). Kościoły na dawnych przedmieściach: barok. Reformatów (1677–92), 11 000 Dziewic (1820–23), szpitalny Św. Łazarza (2. poł. XIV w.), Bonifratrów (1714–24) z budynkiem klasztornym (1734–36 i XIX w.) — ob. szpital; gmachy: Starej Giełdy i opery (oba 1824–37, C.F. Langhans). Architekturę 1. poł. XX w., reprezentują: biurowiec przy ul. Ofiar Oświęcimskich (1910, H. Poelzig), żelbetowa Hala Stulecia (1912–13, M. Berg) — ob. Hala Lud., dom towarowy (1927, E. Mendelsohn). Po 1945, w trakcie odbudowy zniszczonego miasta, powstały liczne nowe dzielnice mieszkaniowe i nowe obiekty użyteczności publicznej, m.in. zabudowa ul. Świdnickiej (1945–49); nowy zespół obiektów uniw. i politechniki.
Bibliografia
W. DŁUGOBORSKI, J. GIEROWSKI, K. MALECZYŃSKI Dzieje Wrocławia do roku 1807, Warszawa 1958.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Wrocław, widok na Ostrów Tumski, w centrum katedra św. Jana Chrzciciela fot. B. Chromik/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wrocław, katedra pw. Św. Jana Chrzciciela, gotycka bazylikafot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wrocław, ratusz fot. A. Szymański i L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wrocław, Aula Leopoldina w dawnym kolegium Jezuitów, obecnie uniwersytetfot. M. Czasnojć/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wrocław, rotunda Muzeum Panoramy Racławickiej fot. B. Lemisiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wrocław, Ogród Japoński, panorama fot. M. Pogorzelski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wrocław, rynek fot. B. Chromik/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wrocław, centrum handlowe na peryferiach fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wrocław, dawny kościół Św. Marcina (Orphanotropheum) fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wrocław, wnętrze kościoła NP Marii „Na Piasku” fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kossak Wojciech, Styka Jan, Panorama Racławicka, fragment, 1893–94 — Muzeum Panoramy Racławickiej, Wrocławfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia