Słowacki Juliusz
 
Encyklopedia PWN
Słowacki Juliusz, ur. 4 IX 1809, Krzemieniec, zm. 3 IV 1849, Paryż,
poeta, dramaturg, który stworzył oryginalny wariant polskiego romantyzmu.
Cytat
Kalendarium
Urodził się 4 IX 1809 w Krzemieńcu. W 1817 rozpoczął naukę w Gimnazjum Wołyńskim w Krzemieńcu, od 1818 kontynuował ją w Wilnie. W 1825–28 studiował prawo na Uniwersytecie Wileńskim, gdzie w środowisku profesorskim (1818 jego owdowiała matka została żoną dra A. Bécu) dojrzewał intelektualnie i literacko; córkę Jędrzeja Śniadeckiego, Ludwikę, wykreował na ideał romantycznej kochanki (Kordian, Beniowski). W 1829–30 pracował w Warszawie jako aplikant w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, a 1831 został zatrudniony w Biurze Dyplomatycznym powstańczego Rządu Narodowego.
Początki twórczości
Twórczość literacką rozpoczął ok. 1824 próbami tłumaczeń elegii A. Lamartina, a 1826 — Irish Melodies Th. Moore’a. Pierwszym utworem przeznaczonym do druku była Dumka ukraińska (1826). Debiutował poematem Hugo („Melitele” 1830), opartym na motywach krzyżackich. W Warszawie powstała większość młodzieńczych utworów Słowackiego, utrzymanych w konwencji twórczości G. Byrona i W. Scotta, m.in.: poematy orientalne — Szanfary, Mnich i Arab, historyczny — Jan Bielecki, folklorystyczno-kozacki — Żmija, dramaty: Mindowe i Maria Stuart; opublikował je w zbiorze Poezje (t. 1–2, Paryż 1832). Wybuch powstania listopadowego 1830–31 powitał utworami o charakterze tyrtejskim: Hymn(„Bogarodzica! Dziewico!”), Oda do wolności, Kulik, Pieśń legionu litewskiego. Dwa pierwsze, opublikowane w oddzielnej broszurze (1830) i przedrukowywane w prasie powstańczej przyniosły mu sławę „poety rewolucyjnego” (tj. powstańczego). Wiersze te wraz z poematami o tematyce powstańczej, m.in. nawiązującym do greckich walk niepodległościowych Lambrem (1832), Dumą o Wacławie Rzewuskim (1832), a także osobisto-egzystencjalną Godziną myśli (1832), wydał jako t. 3 Poezji (Paryż 1833).
Emigracyjna tułaczka
Na początku III 1831 Słowacki wyjechał z Warszawy do Drezna, skąd jako kurier dyplomatyczny Rządu Narodowego udał się do Paryża i Londynu. W IX 1831 wrócił do Paryża, włączając się w życie polityczne i literackie popowstaniowej emigracji. W XII 1832 wyjechał do Genewy, gdzie z ramienia Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich nadzorował wykonanie medalu upamiętniającego udział ludności ziem litewskich w powstaniu. Tu napisał Kordiana (1834, wystawienie 1899), dramat otwarty, o młodzieńcu dojrzewającym do złożenia patriotycznej ofiary z własnego życia, a równocześnie dotkniętym chorobą woli („chorobą wieku”) i świadomym bezowocności takiego czynu. Bohatera całkowicie niezdolnego do działania (na wzór Réné F.R. de Chateaubrianda) stworzył w postaci Szczęsnego Kossakowskiego w dramacie historycznym Horsztyński (1835, wydanie 1866). W utworach tych podważał Mickiewiczowski mit o jednostkowym zbawcy i o Polsce jako Chrystusie narodów. W okresie genewskim rozpoczął cykl podróży romantycznych. Wycieczka z rodziną Wodzińskich w Alpy Berneńskie (VIII 1834) dała mu okazję do bezpośredniego kontaktu z górami i przyrodą alpejską oraz zainspirowała poemat miłosny W Szwajcarii (wydanie 1839). Ponadto przyczyniła się do przewartościowania poglądów estetycznych i przemiany warsztatu poetyckiego. W rezultacie pobyt w Veytaux, niedaleko Montreux (1835), przyniósł cykl wierszy kreacjonistycznych (m.in. Rozłączenie, Sumnienie, a także późniejszy Rzym). W 1836 Słowacki wyjechał z Genewy przez Marsylię do Rzymu i Neapolu, by spotkać się ze swoją przybraną siostrą i bratem matki — H. i T. Januszewskimi. W Rzymie wywarły na nim wrażenie zarówno antyczne ruiny, jak i Watykan — centrum katolicyzmu. Zaprzyjaźnił się z Z. Krasińskim, w którym znalazł kompetentnego i życzliwego krytyka własnej twórczości. Z Neapolu, zaproszony przez ziemianina z Podola Z. Brzozowskiego, odbył 1836–37 podróż do Grecji, Egiptu i Ziemi Świętej. Plonem lit. tej wyprawy stały się m.in. dygresyjny poemat polemiczno-ironiczny Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu (1836–39, wydanie pośmiertne całości 1866; szczególną popularność zyskała jego pieśń VIII pt. Grób Agamemnona, wydanie 1840), Hymn („Smutno mi, Boże!” 1836, wydanie 1839), poemat Ojciec zadżumionych w El Arish (1838), cykl wierszy o tematyce egipskiej (m.in. Piramidy, Rozmowa z piramidami, Do T. Januszewskiego) oraz napisany w klasztorze Bet-chesz-ban koło Bejrutu symboliczny poemat prozą Anhelli (wydanie 1838), obnażający bezsens ofiary jednostkowej, zapowiadający odrodzenie świata przez rewolucję powszechną „ludów”. W VII 1837 poeta osiadł we Florencji, gdzie zafascynowany Dantem i galeriami sztuki zajął się intensywnie pracą twórczą.
Powrót do Paryża, poeta-prorok
Z teką nowych utworów wyjechał pod koniec 1838 do Paryża, by ogłosić serię poematów: dantejskie Poema Piasta Dantyszka (1839), Trzy poemata (Ojciec zadżumionych, W Szwajcarii, Wacław 1839), i dramatów: Balladyna (1839, wystawienie 1862), Lilla Weneda (1840, wystawienie 1869), Mazepa (1840, wystawienie 1847 w Budapeszcie, 1851 w Krakowie), deprecjonujących ironicznie romantyczne mity narodowe. Balladyna stanowiła ponadto propozycję nowego na gruncie europejskim typu dramatu: ironicznego, zsubiektywizowanego, budowanego na jawnej grze przywoływanych wartości, konwencji, postaci i motywów literackich. Rozprawę z Mickiewiczowskim wzorcem poezji podjął w pisanym oktawą poemacie dygresyjnym Beniowski (pieśni I–V wydanie 1841), stanowiącym manifest i realizację nowego typu poezji romantycznej, kreacjonistycznej, eksponującej wszechwładny podmiot twórczy, który dystansuje się ironicznie wobec tworzonego dzieła i samego siebie (przykład wielostronnej ironii romantycznej). Takiej propozycji poet. współcześni, poza Z. Krasińskim, nie byli jednakże w stanie zaakceptować (m.in. złośliwy atak S. Ropelewskiego). Inspirowany od 1842 mesjanistyczną nauką A. Towiańskiego, którą A. Mickiewicz rozwijał w Collège de France, oraz krótką przynależnością do kierowanego przez Mickiewicza Koła Sprawy Bożej (1842–43), wyłożył towianistyczną wizję historii w budowanym na motywach konfederacji barskiej dramacie Ksiądz Marek (1843). Z kreacjonisty-ironisty zaczął przekształcać się w poetę-proroka powołanego do objawiania prawd Bożych. Z wartościami dotychczasowego romantyzmu jako pustą wobec tragizmu ludzkiej egzystencji grą rozliczył się w dramacie komiczno-tragicznym Fantazy (1844, wydanie 1866, wystawienie 1867). Bohatera nowego typu, zaangażowanego bez reszty w sprawy wiary i ojczyzny, ukazał w przeróbce Księcia Niezłomnego P. Calderóna de la Barca (1844). W Śnie srebrnym Salomei (1844, wystawienie 1900), dramacie przedstawiającym w kategoriach tragiczno-groteskowych krwawe wydarzenia z okresu koliszczyzny (1768–72), wskazywał, że historia rozwija się przez doskonalącą duchy „mękę ciał”. Wprowadzoną tu postać Wernyhory, wieszcza ludu ukraińskiego, zobrazował jako wielkiego, kierującego zbiorowością ducha „królewskiego”.
Filozofia genezyjska
Własną koncepcję filozoficzno-religijną, w której scalił rozproszone wątki myślowe, pojawiające się już od czasu Godziny myśli (1833), sformułował w wyznaniu-modlitwie Genezis z Ducha (1844, wydanie 1871). Objawił tu, że „wszystko przez ducha i dla Ducha stworzone jest, a nic dla cielesnego celu nie istnieje”. Stanowiący istotę bytu Duch „pracuje” bowiem poprzez duchy jednostkowe, tworząc i niszcząc (składając w ofierze na wzór Chrystusa) coraz to nowe formy materialne, by w rezultacie metempsychicznych wcieleń w świecie ludzkim przemienić glob w idealną Boską Jeruzalem Słoneczną. Tę uniwersalną, spirytualistyczną, zracjonalizowaną, znoszącą romantyczną opozycje naukę genezyjską, którą nazywał „matematyką wiary”, wykładał do końca życia w dialogach filozoficznych (1844–45) zatytułowanych przez wydawców Dzieło filozoficzne, fragmentach poetyckich, które ułożono w tzw. Poemat filozoficzny (1845–46), w lirykach: m.in. Uspokojeniu (1846), O patrzcie bracia... (1847), w listach do matki i Z. Krasińskiego, we fragmentach dramatów, głównie w Samuelu Zborowskim (1845), w Raptularzu (1843–49), doraźnych pismach politycznych i religijnych: Do Księcia A. Czartoryskiego (1846), Do Emigracji o potrzebie idei (wydanie 1846), Kazanie na dzień Wniebowstąpienia Boskiego (1845). Utworów tych jednakże nie opublikował. Ideę zapewniającego postęp „Ducha Wiecznego Rewolucjonisty” wyłożył w adresowanej do Krasińskiego polemicznej Odpowiedzi na „Psalmy przyszłości” (1845, wydanie pt. Do autora Trzech psalmów 1848). Postacie najdoskonalszych duchów „królewskich”, które przeszły przez największą liczbę wcieleń i stały się przewodnikami wydoskonalonej przez dzieje zbiorowości narodowej, stworzył w rapsodach poematu historycznego Król-Duch (1845–49, rapsod 1. wydanie 1847, całość 1866), stanowiących szeroko zakrojoną próbę poetyckiego objawienia zasad filozofii genezyjskiej. Z poety-kreatora ukazującego tragizm ludzkiej egzystencji, z romantycznego ironisty przekształcił się w okresie genezyjskim w rozumiejącego istotę Bytu „widzącego”, wtajemniczonego objawiciela, który ujawniając coraz to inne fragmenty wielowiekowych dziejów własnego ducha w nacechowanych symbolizmem fragmentach literackich, objawiał tym samym istotę Bytu oraz cele ostateczne wszechrzeczy.
Wiosna Ludów
Pod koniec życia skupił wokół siebie „Kółko” młodych wyznawców. Wydarzenia Wiosny Ludów 1848 zinterpretował jako oczekiwaną „rewolucję z Ducha”, a zatem rewolucję zdolną zburzyć monarchistyczną Europę i przynieść niepodległość Polsce. Zawiązał więc w Paryżu na wzór staropolski niepodległościową konfederację (III 1848) i z kilkoma jej członkami wyjechał do ogarniętej powstaniem Wielkopolski (IV 1848). Na zebraniu Komitetu Narodowego w Poznaniu (27 IV 1848) wygłosił przemówienie, w którym objawiał istotę spowodowanej przez Ducha narodowej rewolucji i zapowiadał jej zwycięstwo (zniszczenie „cielesnej” niewoli). Naciskany przez policję pruską udał się do Wrocławia, skąd po spotkaniu z przybyłą ze Lwowa matką (liryczno-filozoficzne listy do niej są wzruszającym zapisem przeżyć poety) powrócił przez Ostendę do Paryża. Chory od lat na gruźlicę, zmarł 3 IV 1849, przy rue Ponthieu 34. Pochowano go na cmentarzu Montmartre, skąd 1927 prochy przewieziono na Wawel.
Nowatorstwo poezji, znaczenie w literaturze
Słowacki stworzył oryginalny wariant polskiego romantyzmu, wyrastający z tradycji i kultury polsko-ukraińskiego pogranicza, przejawiający się w opozycyjnym wobec Mickiewicza modelu poezji, polegającym na kreowaniu literatury z literatury (nawiązania do dzieł W. Szekspira, Dantego, Byrona, Mickiewicza, utworów własnych), odznaczający się oryginalną teorią bytu, która wraz z antropologią i historiozofią jest nazywana od tytułu głównego dzieła filozoficznego poety, Genezis z Ducha — filozofią genezyjską. Skierowaną do Mickiewicza metaforą: „dwa na słońcach swych przeciwnych Bogi” (Beniowski) określił swoją rangę i miejsce w romantycznej literaturze polskiej. Nowatorstwo ideowe i artystyczne sprawiło, że współcześni nie zrozumieli i nie docenili jego poezji (poza Krasińskim i C. Norwidem). Atrakcyjny stał się dopiero w okresie powstania styczniowego 1863–64 i Młodej Polski (S. Przybyszewski, S. Wyspiański). Wywarł wpływ na poetów XX w., m.in. J. Lechonia, J. Przybosia, K.K. Baczyńskiego, S. Grochowiaka, E. Brylla. Dramaty pisał ze świadomością możliwości scenicznych paryskich teatrów bulwarowych typu Cirque Olimpique; współcześnie z powodzeniem realizował je na polskich scenach A. Hanuszkiewicz.
Twórczość Słowackiego inspirowała także malarzy i muzyków.
Bibliografia
Dzieła wszystkie, t. 1–17, red. J. Kleiner i (od t. 12) W. Floryan, Wrocław 1952–75;
Dzieła, t. 1–14, red. J. Krzyżanowski, Wrocław 1959;
Korespondencja, t. 1–2, oprac. E. Sawrymowicz, Wrocław 1962–63.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Słowacki Juliusz, Lilla Weneda, okładka, 1883fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Teatr. W. Rapacki (Król), E. Wolski (Mazepa), J. Królikowski (Wojewoda), J. Tatarkiewicz (Zbigniew) i H. Modrzejewska (Amelia) w Mazepie J. Słowackiego — Teatr Rozmaitości w Warszawie (1873) fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Łomnicki Tadeusz, Kordian Słowackiego, reż. Erwin Axer, Teatr Narodowy, 1957.fot. F. Myszkowski/Redakcja miesięcznika Teatr
Słowacki Juliusz, Kordian, strona tytułowa fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Drabik Wincenty, projekt scenografii do Księcia Niezłomnego J. Słowackiego, 1918 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Krzemieniec, dom Słowackiego fot. B. Lemisiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Słowacki Juliusz, Król Duch, autograf fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kurnakowicz Jan fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Słowacki Juliusz, Fantazy, reż. H. Szletyński, 1954 — Teatr im. J. Słowackiegofot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia