Przybyszewski Stanisław
 
Encyklopedia PWN
Przybyszewski Stanisław, ur. 7 V 1868, Łojewo (Kujawy), zm. 23 XI 1927, Jaronty (tamże),
pisarz, autor młodopolskiego manifestu Confiteor.
Kalendarium
Urodził się 7 V 1868 w Łojewie na Kujawach. Od 1889 przebywał w Berlinie, studiując przez pewien czas architekturę i medycynę.
Debiuty
Debiutował w języku niemieckim rozprawą Zur Psychologie des Individuums. Chopin und Nietzsche (1892, wydanie polskie 1966 Z psychologii jednostki twórczej); w języku niemieckim powstały również m.in.: poematy prozą Totenmesse (1893, wersja polska Requiem aeternam 1904) i Vigilien (1895, wersja polska Z cyklu Wigilii 1899), pierwsze powieści Homo sapiens (1895–95, wersja polska 1901) i Satans Kinder (1897, wersja polska Dzieci szatana 1899) oraz pierwszy dramat Das grosse Glück (1897, wersja polska Dla szczęścia 1900).
Przywódca cyganerii artystycznej
Stanisław Przybyszewski należał do przywódców berlińskiej, niemiecko-skandynawskiej cyganerii artystycznej (R. Dehmel, A. Strindberg, E. Munch). W 1898 przyjechał do Krakowa, entuzjastycznie witany przez część środowiska artystycznego. Objął redakcję „Życia”, chcąc uczynić zeń programowe pismo, poświęcone modernistycznej sztuce literackiej i plastycznej; w artykułach-manifestach Confiteor i O „nową” sztukę (oba 1899), ogłosił swoje artystyczne wyznanie wiary. Publikacje z „Życia” zebrał w tomie Na drogach Duszy (1900). Zajął się przekładami i przeróbkami utworów niemieckich; pierwszymi nowymi utworami w języku polskim były m.in. dramat Złote runo (1901) i powieść Synowie ziemi (1901). W 1901–05 przebywał w Warszawie, gdzie napisał m.in. dramaty Matka (wystawiony 1902, wydany 1903) i Śnieg (1903). W 1906–19 mieszkał z drugą żoną, Jadwigą Kasprowiczową, w Monachium, gdzie powstały liczne powieści i dramaty, m.in. ekspresjonistyczna powieść Krzyk (1917). W 1917–18 współpracował z poznańskim „Zdrojem”, w którym ogłosił m.in. programowe studium Ekspresjonizm, Słowacki i „Genezis z Ducha”. W 1920–24 mieszkał w Sopocie, a następnie w Warszawie (był urzędnikiem kancelarii prezydenta) — tu pracował nad wspomnieniami Moi współcześni (t. 1–2 1926–30). Zmarł 23 XI 1927 w Jarontach na Kujawach.
Modernista — propagator „sztuki dla sztuki”
Przybyszewski był konsekwentnym wyznawcą i propagatorem skrajnego modernistycznego estetyzmu, wyrażającego się w głośnym haśle „sztuka dla sztuki”. Podstawą jego poglądów estetycznych było przeciwstawienie sztuki starej, naturalistycznej, mózgowej — sztuce nowej, modernistycznej, dążącej do poznania duszy. Ta „nowa” sztuka, nie służąc żadnym celom społecznym ani moralnym, była celem samym w sobie. Pisarstwo Przybyszewskiego, bardzo nierówne artystycznie, wnosiło do twórczości polskiej wiele nowatorskich elementów, takich jak: koncentracja uwagi na analizie wnętrza psychicznego jednostki, ze szczególnym uwzględnieniem stanów patologicznych i strefy życia seksualnego, zainteresowanie stanami podświadomości, przełamywanie tradycyjnych konwencji powieściowych i dramatopisarskich (teoretyczne podsumowanie doświadczeń dramatopisarskich zawarł w rozprawie O dramacie i scenie 1905).
Kontrowersje wokół Przybyszewskiego
Stanisław Przybyszewski był czołowym propagatorem europejskiego modernizmu w Polsce, odegrał również inspiratorską rolę w Niemczech, następnie m.in. w Czechach i Rosji. Działalność Przybyszewskiego wywoływała gwałtowne spory i dyskusje, wzbudzając z jednej strony entuzjazm, z drugiej bezkompromisowe potępienie. Stopniowo jednak jego pisarstwo szło w zapomnienie, w ogólnej świadomości pozostała jedynie szokująca, obrosła skandalizującą legendą postać Przybyszewskiego jako dekadenta, alkoholika i erotomana. Dopiero od końca lat 50., w związku z ogólnym wzrostem zainteresowania okresem modernizmu i Młodej Polski, zaczęło również bardziej zajmować się postacią pisarza oraz nastąpiło zrozumienie jego inspiratorskiej roli.
Bibliografia
Wybór pism, oprac. R. Taborski, «Bibl. Nar.» S. I, nr 190, Wrocław 1966;
Listy, oprac. S. Helsztyński, t. 1–2, Warszawa 1937–38, t. 3, Wrocław 1954;
Werke, Aufzeichnungen und ausgewählte Briefe, Bd. 1–7, Hrsg. M.M. Schardt, Paderborn 1990–94.
zgłoś uwagę
Ilustracje
„Życie”, winieta pisma (1897–1900, Kraków) fot. Instytut Badań Literackich PAN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia