Poznań,
miasto wojewódzkie (województwo wielkopolskie), powiat grodzki, na obszarze Poznańskiego Przełomu Warty, Pojezierza Poznańskiego i Równiny Wrzesińskiej, nad Wartą, u ujścia jej prawych dopływów Cybiny i Głównej oraz lewego dopływu Bogdanki; siedziba powiatu poznańskiego.
Ludność miasta: ogółem — 535,8 tys. mieszkańców (2019)
Gęstość zaludnienia: 2 045,0 os/km2 (2019)
Powierzchnia: 262 km2
Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 16°58′E, szerokość geograficzna: 52°25′N
Prawa miejskie: nadanie praw — 1253
Oficjalne strony WWW: www.poznan.pl
Historia. Ślady osadnictwa od paleolitu; badania archeol. odsłoniły zabytki kultury łużyckiej i wschodniopomor. oraz wyroby kultury przeworskiej; od VII w. ślady kultury materialnej Polan; na Ostrowie Tumskim gród obronny z VIII–IX w., wokół niego podgrodzie; w X w. jedna z gł. rezydencji książęcych, od 968 siedziba pierwszego pol. biskupstwa; zburzony 1038 w czasie najazdu czes. księcia Brzetysława I; od 1138 siedziba książąt dzielnicowych; w XII w. wokół grodu powstało kilka osad rzemieślniczo-handl., które rozwinęły się w XIII w., kiedy Poznań znalazł się na szlaku handl. z Zachodu do Prus; od poł. XIII w. ośr. polit.-adm. Wielkopolski; 1231 lokacja osady miejskiej pod nazwą Śródka na pr. brzegu Warty, 1253 prawa miejskie dla lewobrzeżnej części Poznania; ważny ośrodek rzemiosła (skórz.-futrzarskie, tkackie, metal., spoż.); od XIII w. liczne skupisko Żydów (ok. 20% mieszk.); największa i najważniejsza gmina żydowska Wielkopolski (na jej czele znani rabini: Eliasz Aszkenazi, Juda Lowe Becalel, Mordechaj Jaffe, Akiba Eiger); od XIV w. siedziba starosty generalnego Wielkopolski i stol. województwa; od końca XIV w. Poznań stał się jednym z ważniejszych ośr. handlu (sukno, futra, skóry, bydło, zboże) na szlaku z Litwy i Rusi do Niemiec i z Krakowa do Szczecina (1394 prawo składu, od poł. XIV w. targi świętojańskie). W okresie odrodzenia jeden z ważniejszych ośr. kultury w kraju; 1519 założono Akademię Lubrańskiego, powstały księgarnie, 1576 oficyna druk.; rozwinął się ruch reformacyjny luteran i braci czeskich (m.in. szkolnictwo, synody protest. 1565, 1570); działali tu wybitni humaniści (M. Kotwicz, A. Krzycki, A. Frycz Modrzewski, J. Lubrański, P. Tomicki i in.), znani teolodzy protest. (A. Samuel, J. Seklucjan, Grzegorz Paweł z Brzezin i in.), pierwszy pol. biblista W. Wróbel. Na przeł. XVI i XVII w. Poznań liczył ok. 20 tys. mieszk. (4 miasto w Polsce po Gdańsku, Krakowie i Lwowie). W 2. poł. XVI w. rozpoczęły się konflikty wyznaniowe; po 1571 dominacja jezuitów w życiu kult. Poznania, 1573 otwarto kolegium jezuickie (m.in. H. Powodowski, G. Knapiusz, S. Grodzicki); od 1619 zakaz działalności innowierczej. Rozwój miasta został przerwany w poł. XVII w. wojnami szwedz. (okupacja 1655–57), na pocz. XVIII w. wojną północną (1703), klęskami żywiołowymi (zaraza 1709, powódź 1736); liczba ludności spadła 1733 do ok. 6 tys.; mimo to okres ten cechował rozwój barok. budownictwa sakralnego (architekci m.in. J. i J. Catenaci, K. Bonadura, T. Poncino, malarze K. A. Boguszewski, A. Swach, Sz. Czechowicz). W 2. poł. XVIII w. ożywienie gosp., działalność Komisji Dobrego Porządku (m.in. odbudowa miasta, reorganizacja cechów, przywrócenie jarmarków, zniesienie ograniczeń wyznaniowych); rozwój rzemiosła (zwłaszcza płóciennictwa i szewstwa), handlu (eksport zwłaszcza sukna i zboża) oraz początki przemysłu (manufaktura włók.). Od 1793 w zaborze pruskim, stol. tzw. Prus Południowych, 1807–15 w Księstwie Warsz., ośr. departamentu, od 1815 stol. Wielkiego Księstwa Poznańskiego (od 1871 prowincji poznańskiej); włączony w pruski system obronny — 1829–39 zbud. cytadelę i pas fortyfikacji, co zahamowało dalszy rozwój przestrzenny miasta; w 1. poł. XIX w. rozwój Poznania był stosunkowo wolny, w latach 20. upadło sukiennictwo. Zaostrzenie kursu antypol., zwłaszcza po powstaniu listopadowym, spowodowało opór mieszkańców wobec germanizacji: praca organiczna, udział w działalności spiskowej (Centralizacja Poznańska z K. Libeltem) oraz w powstaniach wielkopolskich 1846 i 1848. W 1830–48, gł. w latach 40., zw. złotym okresem kultury wielkopolskiej, Poznań stał się ośr. pol. myśli nauk. i polit.-społ.; prowadzono działalność wydawniczą (E. Raczyński i T. Działyński), 1829 założono Bibliotekę Raczyńskich, powstawały księgarnie nakładowe i drukarnie (J.K. Żupański, W. Stefański, N. Kamieński), rozwijała się publicystyka, gł. na łamach „Dziennika Domowego”, „Tygodnika Literackiego” i „Roku”; 1836 zał. Tow. Sztuk Pięknych, 1838–41 staraniem K. Marcinkowskiego zbudowano Bazar (hotel i sklepy), centrum pol. akcji kult., 1857 powstało Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 1880 Tow. Czytelni Lud., 1861 Centralne Towarzystwo Gospodarcze, 1870 stały teatr. pol.; w 2. poł. XIX w. wychodziły m.in. pisma „Kurier Poznański”, „Dziennik Poznański”, „Orędownik”, „Tygodnik Wielkopolski”. Po 1870 dalsze nasilenie germanizacji (m.in. zniesienie języka pol. w szkołach i urzędach, likwidacja towarzystw pol.).
Od poł. XIX w. Poznań był ośr. przemysłu rolno-przetwórczego, metal., maszyn. (1855 uruchomiono zakłady H. Cegielskiego) i chem. oraz centrum handlu płodami rolno-hod.; po uzyskaniu połączeń kol. 1848 przez Szczecin z Berlinem i 1856 z Wrocławiem — ważny węzeł kol.; 1831 zbud. wodociągi, 1857 uruchomiono gazownię, 1898 — tramwaj elektr.; od 1897 działał potężny koncern prasowy i wydawniczy — Księgarnia Św. Wojciecha; na przeł. XIX i XX w. rozwój przestrzenny miasta (przyłączono kilka przedmieść); 1910 liczba mieszkańców wzrosła do ok. 157 tys.; od 11 XI 1918 działała Naczelna Rada Ludowa; w grudniu Poznań został oswobodzony przez powstańców wielkopolskich. W okresie międzywojennym wszechstronny rozwój miasta; 1919 rozpoczął działalność uniw., później kilka szkół wyższych; powstały wydawnictwa (R. Wegnera, J. Kuglina), czasopisma („Zdrój”, „Prom”, „Tęcza”), pierwszym prezesem utworzonego 1919 oddziału ZLP został W.S. Reymont; nastąpiła rozbudowa urządzeń komunalnych, powstały gmachy użyteczności publicznej, m.in. teatry miejskie; rozwinął się przemysł metal., maszyn., chem., elektrotechniczny i spoż.; od 1921 odbywają się Targi Poznańskie, początkowo krajowe, od 1925 międzynarodowe. Podczas okupacji niem. IX 1939 wcielony do III Rzeszy, siedziba namiestnika Rzeszy w tzw. Kraju Warty; 1939–45 masowe egzekucje; ciężkie więzienie przy ul. Młyńskiej, w Forcie VII Cytadeli, 1939–41 obóz przejściowy, a do 1944 więzienie policyjne i obóz pracy wychowawczej, przez który przeszło 10–15 tys. Polaków; kilkanaście hitl. obozów pracy przymusowej gł. dla Żydów z Polski i Niemiec, w tym 1941–43 w Krzesinach (ok. 10 tys. osób), Smochowicach (ok. 2 tys. osób, wywiezionych do obozu w Krzesinach-Piotrowie) i 1942–43 w Dębcu (ok. 2 tys. osób, wywiezionych do obozu Auschwitz); 1940–45 obóz dla jeńców fr., bryt., sowieckich, pol. i wł. (ponad 7 tys. osób); do GG wysiedlono 100 tys. Polaków — mieszkańców Poznania, i ok. 41 tys. z powiatu, w tym ok. 2 tys. Żydów na Lubelszczyznę; ok. 10 tys. wysiedleńców zginęło w obozach pracy, przesiedleńczych i przejściowych. Ośrodek konspiracji ZWZ-AK, BCh, GL oraz licznych organizacji regionalnych (działalność gł. wywiadowcza, sabotażowa, dywersyjna); I–II 1945 ciężkie walki o Poznań (gł. punkt niem. oporu — Cytadela). Po 1945 odbud. i rozbudowany, nadal jeden z najważniejszych ośr. nauk., kult. i gosp. kraju. Po 1950 do Poznania przyłączono wiele okolicznych wsi, m.in. Antonin, Naramowice, Piątkowo, Strzeszyn, Junikowo, Świerczewo, Krzesiny. 28–30 VI 1956 pierwszy w PRL masowy protest robotniczy (poznański czerwiec 1956). W latach 80. w Poznaniu miały miejsce strajki i wystąpienia protestacyjne; toczyło się niezależne życie kult., organizowano spektakle teatr., wystawy, wydawano czasopisma (m.in. mies. „Czas Kultury” od 1985 poza cenzurą, 1990–91 oficjalnie), powstały wydawnictwa W Drodze (1981), następnie Rebis (1990), Media Rodzina (1992), Zysk i s-ka (1994) i in. Głośne są nazwiska ludzi kultury i sztuki związanych z miastem (obecnie lub w przeszłości): R. Brandstaettera, A. Fiedlera, K. Iłłakowiczówny, T. Byrskiego, I. Cywińskiej, S. Wiechowicza, K. Trzcińskiego (Komedy), J. Miliana.
Zabytki. Katedra (w podziemiach pozostałości przedrom. po 968 i rom. 1050–79, obecna got. XIV–XV w., przebudowa XVIII w. — E. Schroeger, A. Höhne; po spaleniu 1945 odbud. i regotyzowana) z bogatym wyposażeniem wnętrza, m.in. nagrobki (XV–XVIII w.); kościoły: rom. Joannitów (2. poł. XIII w.), wczesnogot.-barok. podominikański (1233–53, przebudowy m.in. 1700–24, J. Catenaci), z kaplicami późnogot. i manierystycznymi, got. Św. Katarzyny (1. poł. X, XVI w.) z klasztorem Dominikanek, kolegiata NMP (1441–48), Św. Wojciecha (2. poł. XV, XVI w.), got. Bożego Ciała (1465–70) z klasztorem Karmelitów Trzewiczkowych, późnogot. Św. Marcina (1515–16, XVII w., rekonstrukcja po 1945), Filipinów (2. poł. XV w., przebudowa XVIII w.) z barok. klasztorem (2. poł. XVIII, XX w.); barok. zespoły klasztorne: Bernardynów (1658–68 — Catenaci i K. Bonadura, XVIII w.), Karmelitów Bosych (1658–67 — Catenaci i Bonadura, przebudowa XIX w., częściowa rekonstrukcja po 1945) i Franciszkanów (1665–1728); kościół farny z kolegium pojezuickim (2. poł. XVII w., 1727–32 — P. Ferrari), barok. kościół Reformatów (1663–85 — Catenaci i Bonadura, przebudowany XVIII w.), dawny zbór luterański Św. Krzyża (1777–83, A. Moehne), ob. kościół rzymskokatol.; zamek Przemysława (na got. piwnicach klasycyst. 1783, częściowo odbud.); fragmenty murów miejskich z basztami (XIII, XV, XVI w.); kamienice (XV–XVII w., rozbudowa XIX w., rekonstrukcja po 1945); ratusz (XIII/XIV w., rozbudowa 1508, przebudowa renes. 1550–60 — G.B. Quadro, wieża XVIII w., rekonstruowana po 1945); budynek wagi miejskiej (XIII, XVI w., rekonstruowany 1960); gmach Akad. Lubrańskiego (1518–30, przebudowany); pałac Górków (1. poł. XVI w., odbud. po 1945); pałac biskupi (1732 — P. Ferrari), klasycyst. pałac Działyńskich (1773–87), klasycyst. odwach (1787 — J.Ch. Kamsetzer, rekonstruowany po 1945); neoklasycyst. Biblioteka Raczyńskich (1829, rekonstruowana po 1945); gmach Tow. Ziemstwa Kredytowego (ok. 1840 — A. Soler); Teatr Polski (1873–75 — S. Hebanowski); gmach Tow. Przyjaciół Nauk (1874–79), Collegium Minus (1910, Fürstenan); neorom. zamek cesarski (1905–10 — F. Schwechtevi); pawilony i hale wystawowe na terenach Międzynar. Targów Poznańskich (po 1945 odbud. i unowocześnione); Akad. Handlowa (1927–31 — A. Bollenstedt).
Ilustracje

Poznań, ratusz na rynku Starego Miasta, 1550–60fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Poznań, Stary Rynek z ratuszem fot. A. Guranowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Poznański czerwiec. Demonstracja na placu J. Stalina (ob. plac A. Mickiewicza) w Poznaniufot. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej

Poznań, Ostrów Tumski, widok na katedrę fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Znaleziono w książkach Grupy PWN
Trwa wyszukiwanie...
