Poznań

rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Poznań,

miasto wojewódzkie (województwo wielkopolskie), powiat grodzki, na obszarze Poznańskiego Przełomu Warty, Pojezierza Poznańskiego i Równiny Wrzesińskiej, nad Wartą, u ujścia jej prawych dopływów Cybiny i Głównej oraz lewego dopływu Bogdanki; siedziba powiatu poznańskiego.

Ludność miasta: ogółem — 535,8 tys. mieszkańców (2019)

Gęstość zaludnienia: 2 045,0 os/km² (2019)

Powierzchnia: 262 km²

Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 16°58′E, szerokość geograficzna: 52°25′N

Prawa miejskie: nadanie praw — 1253

Oficjalne strony WWW: www.poznan.pl

1950–91 nastąpił prawie dwukrotny wzrost liczby ludności. Miasto dzieli się na 5 dzielnic adm.: Stare Miasto, Nowe Miasto, Grunwald, Jeżyce, Wilda. P. jest wielkim ośr. przem., handl., usługowym, kult. i naukowym. Dominuje produkcja artykułów spoż., środków transportu (zwłaszcza od lat 90. XX w.), wyrobów chem., maszyn i urządzeń, wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych oraz energetyka. Najbardziej znane na rynkach krajowych i zagr. są koncentraty spoż., wyroby czekoladowe, piwo, wyroby spirytusowe, kawa, herbata, silniki okrętowe, samochody, łożyska toczne, opony, akumulatory, kosmetyki i farmaceutyki. Do największych w Polsce zakładów przem. w swoich branżach należą: H. Cegielski Poznań SA, Volkswagen Poznań Sp. z o.o., Nivea Polska SA, Bridgestone Poznań Sp. z o.o. (dawniej Stomil), Exide Technologies SA (dawniej Centra), Fabryka Wodomierzy PoWoGaz SA, GlaxoSmithKline Pharmaceuticals SA (dawniej Polfa), Jutrzenka SA (dawniej Goplana), Kompania Piwowarska SA, Unilever Polska SA, Wyborowa SA (dawniej Polmos). Ważny węzeł komunik.; port lotn. (Ławica) i rzeczny. P. pełni funkcje o znaczeniu ponadregionalnym; co roku odbywają się Międzynar. Targi Poznańskie oraz ok. 60 imprez i wystaw branżowych (krajowych i międzynar.). Miasto jest drugim (po Warszawie) centrum bankowości w Polsce; mają tu siedziby: Gosp. Bank Wielkopol. SA, Bank Rozwoju Cukrownictwa SA, Poznański Bank Spółdzielczy, Centrum Bankowości Hipotecznej, Concordia Wielkopolska Tow. Ubezpieczeń Wzajemnych, oddziały większych pol. i zagr. banków oraz towarzystw ubezpieczeniowych. Stolica metropolii poznańskiego Kościoła rzymskokatol.; duży ośr. akademicki (ponad 140 tys. studentów); 26 szkół wyższych, w tym 8 państw.: Uniw. im. A. Mickiewicza, Uniw. Med. im. K. Marcinkowskiego, Uniw. Ekon., Uniw. Przyr., Politechnika Poznańska, akad. (muz., wychowania fiz., sztuk pięknych), 2 uczelnie wojsk., katol. Wyższe Seminarium Duchowne; oddział PAN, liczne branżowe inst. nauk.: Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, Logistyki i Magazynowania, Roślin i Przetworów Zielarskich, Technik Telekomunik. i Informatycznych, Przem. Inst. Maszyn Rolnicznych. Działają stowarzyszenia nauk., m.in. Poznańskie Tow. Przyjaciół Nauk oraz Inst. Zachodni i Archiwum Państwowe. Sieć instytucji kult. obejmuje m.in. instytucje muz. (Filharmonia im. T. Szeligowskiego, Teatr Wielki im. S. Moniuszki, Teatr Muz., Orkiestra Kameralna Pol. Radia „Amadeusz” pod kierownictwem A. Duczmal, Pol. Teatr Tańca Balet Poznański oraz wiele chórów, zwłaszcza świat. sławy chłopięce Poznańskie Słowiki oraz Polskie Słowiki, chóry filharmonii i katedralny); działa Poznańskie Tow. Muzyczne im. H. Wieniawskiego (zał. 1885); w Poznaniu odbywa się co 5 lat (od 1952) Międzynar. Konkurs Skrzypcowy im. H. Wieniawskiego, od 1957 Międzynar. Konkurs Lutniczy im. H. Wieniawskiego oraz corocznie (od 1961) festiwal Poznańska Wiosna Muz., od 1957 Międzynar. Festiwal Chórów Chłopięcych; ponadto teatry dram. (Polski, Nowy), lalkowy Teatr Animacji, awangardowy Ósmego Dnia i in.; działają biblioteki (m.in. Biblioteka Uniwersytecka, publiczna Biblioteka Raczyńskich, Biblioteka Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk) oraz kilka wydawnictw; rozgłośnia radiowa i ośr. telew.; wychodzą pisma, m.in. tygodnik „Wprost” (od 1982), kwartalnik „Przegląd Zachodni” (od 1945), a 1965–90 ukazywał się zasłużony dla regionu „Nurt”; istnieją towarzystwa kult. i nauk. na czele z Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk. Poznań jest ośr. ruchu turyst.; ogród zool., zał. 1871 i 1974 (na nowym terenie) oraz ogród bot., zał. 1923, dendrologiczny, największa w Polsce palmiarnia (powiat 4,6 tys. m²); liczne muzea, m.in. Narodowe, Archeolog., Archidiecezjalne, Wiedzy o Środowisku, Instrumentów Muz.; galerie sztuki; pomniki: Poznański czerwiec 1956 (zw. też Pomnikiem Jedności 1981, A. Graczyk i W. Wojciechowski), Armii „Poznań” (1982, A. Rodzińska-Iwiańska z zespołem). Liczne obiekty sport., m.in. tor regatowy (Malta), Całoroczne Centrum Narciarstwa Malta Ski, tereny wyścigów konnych, samochodowych na trawie, samochodowy tor wyścigowy, tor łuczniczy, saneczkowy, hale i stadiony, przystanie i ośr. żeglarskie oraz wioślarskie. W centrum miasta położonym na l. brzegu Warty znajdują się obiekty handl.-usługowe związane z obsługą targów międzynar. i krajowych (łączna powierzchnia terenów wystawienniczo-targowych wynosi 144 tys. m², w tym 121,1 tys. m² pod dachem;), obiekty administracji miasta i województwa, szkoły wyższe, muzea. Zakłady przem. skupiają się gł. w zachodniej części dzielnicy Nowe Miasto wzdłuż pr. brzegu rzeki oraz w północno-zachodniej części dzielnicy Wilda wzdłuż linii kol. P.–Berlin; ponadto większe zespoły zabudowy przem. znajdują się na obrzeżach miasta, m.in. w Antoninku, Podolanach, Junikowie. Liczne są nowe osiedla mieszkaniowe, m.in. Winogrady, Piątkowo, Rataje, Grunwald, Dębiec, Jeżyce, Raszyn. Rozległe tereny zielone występują gł. we wschodniej i północno-zachodniej części Poznania oraz w otoczeniu Starego Miasta; lasy i parki zajmują ok. 20% ogólnej pow. miasta (parki: Kultury i Wypoczynku, Tysiąclecia, Wielkopol. Park Zool., park Braterstwa Broni); w granicach P. znajdują się 4 jeziora (Maltańskie, Kierskie, Rusałka, Strzeszyńskie) wykorzystywane do celów rekreacyjnych i sportowych.

Historia.

Ślady osadnictwa od paleolitu; badania archeol. odsłoniły zabytki kultury łużyckiej i wschodniopomor. oraz wyroby kultury przeworskiej; od VII w. ślady kultury materialnej Polan; na Ostrowie Tumskim gród obronny z VIII–IX w., wokół niego podgrodzie; w X w. jedna z gł. rezydencji książęcych, od 968 siedziba pierwszego pol. biskupstwa; zburzony 1038 w czasie najazdu czes. księcia Brzetysława I; od 1138 siedziba książąt dzielnicowych; w XII w. wokół grodu powstało kilka osad rzemieślniczo-handl., które rozwinęły się w XIII w., kiedy Poznań znalazł się na szlaku handl. z Zachodu do Prus; od poł. XIII w. ośr. polit.-adm. Wielkopolski; 1231 lokacja osady miejskiej pod nazwą Śródka na pr. brzegu Warty, 1253 prawa miejskie dla lewobrzeżnej części Poznania; ważny ośrodek rzemiosła (skórz.-futrzarskie, tkackie, metal., spoż.); od XIII w. liczne skupisko Żydów (ok. 20% mieszk.); największa i najważniejsza gmina żydowska Wielkopolski (na jej czele znani rabini: Eliasz Aszkenazi, Juda Lowe Becalel, Mordechaj Jaffe, Akiba Eiger); od XIV w. siedziba starosty generalnego Wielkopolski i stol. województwa; od końca XIV w. Poznań stał się jednym z ważniejszych ośr. handlu (sukno, futra, skóry, bydło, zboże) na szlaku z Litwy i Rusi do Niemiec i z Krakowa do Szczecina (1394 prawo składu, od poł. XIV w. targi świętojańskie). W okresie odrodzenia jeden z ważniejszych ośr. kultury w kraju; 1519 założono Akademię Lubrańskiego, powstały księgarnie, 1576 oficyna druk.; rozwinął się ruch reformacyjny luteran i braci czeskich (m.in. szkolnictwo, synody protest. 1565, 1570); działali tu wybitni humaniści (M. Kotwicz, A. Krzycki, A. Frycz Modrzewski, J. Lubrański, P. Tomicki i in.), znani teolodzy protest. (A. Samuel, J. Seklucjan, Grzegorz Paweł z Brzezin i in.), pierwszy pol. biblista W. Wróbel. Na przeł. XVI i XVII w. Poznań liczył ok. 20 tys. mieszk. (4 miasto w Polsce po Gdańsku, Krakowie i Lwowie). W 2. poł. XVI w. rozpoczęły się konflikty wyznaniowe; po 1571 dominacja jezuitów w życiu kult. Poznania, 1573 otwarto kolegium jezuickie (m.in. H. Powodowski, G. Knapiusz, S. Grodzicki); od 1619 zakaz działalności innowierczej. Rozwój miasta został przerwany w poł. XVII w. wojnami szwedz. (okupacja 1655–57), na pocz. XVIII w. wojną północną (1703), klęskami żywiołowymi (zaraza 1709, powódź 1736); liczba ludności spadła 1733 do ok. 6 tys.; mimo to okres ten cechował rozwój barok. budownictwa sakralnego (architekci m.in. J. i J. Catenaci, K. Bonadura, T. Poncino, malarze K. A. Boguszewski, A. Swach, Sz. Czechowicz). W 2. poł. XVIII w. ożywienie gosp., działalność Komisji Dobrego Porządku (m.in. odbudowa miasta, reorganizacja cechów, przywrócenie jarmarków, zniesienie ograniczeń wyznaniowych); rozwój rzemiosła (zwłaszcza płóciennictwa i szewstwa), handlu (eksport zwłaszcza sukna i zboża) oraz początki przemysłu (manufaktura włók.). Od 1793 w zaborze pruskim, stol. tzw. Prus Południowych, 1807–15 w Księstwie Warsz., ośr. departamentu, od 1815 stol. Wielkiego Księstwa Poznańskiego (od 1871 prowincji poznańskiej); włączony w pruski system obronny — 1829–39 zbud. cytadelę i pas fortyfikacji, co zahamowało dalszy rozwój przestrzenny miasta; w 1. poł. XIX w. rozwój Poznania był stosunkowo wolny, w latach 20. upadło sukiennictwo. Zaostrzenie kursu antypol., zwłaszcza po powstaniu listopadowym, spowodowało opór mieszkańców wobec germanizacji: praca organiczna, udział w działalności spiskowej (Centralizacja Poznańska z K. Libeltem) oraz w powstaniach wielkopolskich 1846 i 1848. W 1830–48, gł. w latach 40., zw. złotym okresem kultury wielkopolskiej, Poznań stał się ośr. pol. myśli nauk. i polit.-społ.; prowadzono działalność wydawniczą (E. Raczyński i T. Działyński), 1829 założono Bibliotekę Raczyńskich, powstawały księgarnie nakładowe i drukarnie (J.K. Żupański, W. Stefański, N. Kamieński), rozwijała się publicystyka, gł. na łamach „Dziennika Domowego”, „Tygodnika Literackiego” i  „Roku”; 1836 zał. Tow. Sztuk Pięknych, 1838–41 staraniem K. Marcinkowskiego zbudowano Bazar (hotel i sklepy), centrum pol. akcji kult., 1857 powstało Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 1880 Tow. Czytelni Lud., 1861 Centralne Towarzystwo Gospodarcze, 1870 stały teatr. pol.; w 2. poł. XIX w. wychodziły m.in. pisma „Kurier Poznański”, „Dziennik Poznański”, „Orędownik”, „Tygodnik Wielkopolski”. Po 1870 dalsze nasilenie germanizacji (m.in. zniesienie języka pol. w szkołach i urzędach, likwidacja towarzystw pol.).

Od poł. XIX w. Poznań był ośr. przemysłu rolno-przetwórczego, metal., maszyn. (1855 uruchomiono zakłady H. Cegielskiego) i chem. oraz centrum handlu płodami rolno-hod.; po uzyskaniu połączeń kol. 1848 przez Szczecin z Berlinem i 1856 z Wrocławiem — ważny węzeł kol.; 1831 zbud. wodociągi, 1857 uruchomiono gazownię, 1898 — tramwaj elektr.; od 1897 działał potężny koncern prasowy i wydawniczy — Księgarnia Św. Wojciecha; na przeł. XIX i XX w. rozwój przestrzenny miasta (przyłączono kilka przedmieść); 1910 liczba mieszkańców wzrosła do ok. 157 tys.; od 11 XI 1918 działała Naczelna Rada Ludowa; w grudniu Poznań został oswobodzony przez powstańców wielkopolskich. W okresie międzywojennym wszechstronny rozwój miasta; 1919 rozpoczął działalność uniw., później kilka szkół wyższych; powstały wydawnictwa (R. Wegnera, J. Kuglina), czasopisma („Zdrój”, „Prom”, „Tęcza”), pierwszym prezesem utworzonego 1919 oddziału ZLP został W.S. Reymont; nastąpiła rozbudowa urządzeń komunalnych, powstały gmachy użyteczności publicznej, m.in. teatry miejskie; rozwinął się przemysł metal., maszyn., chem., elektrotechniczny i spoż.; od 1921 odbywają się Targi Poznańskie, początkowo krajowe, od 1925 międzynarodowe. Podczas okupacji niem. IX 1939 wcielony do III Rzeszy, siedziba namiestnika Rzeszy w tzw. Kraju Warty; 1939–45 masowe egzekucje; ciężkie więzienie przy ul. Młyńskiej, w Forcie VII Cytadeli, 1939–41 obóz przejściowy, a do 1944 więzienie policyjne i obóz pracy wychowawczej, przez który przeszło 10–15 tys. Polaków; kilkanaście hitl. obozów pracy przymusowej gł. dla Żydów z Polski i Niemiec, w tym 1941–43 w Krzesinach (ok. 10 tys. osób), Smochowicach (ok. 2 tys. osób, wywiezionych do obozu w Krzesinach-Piotrowie) i 1942–43 w Dębcu (ok. 2 tys. osób, wywiezionych do obozu Auschwitz); 1940–45 obóz dla jeńców fr., bryt., sowieckich, pol. i wł. (ponad 7 tys. osób); do GG wysiedlono 100 tys. Polaków — mieszkańców Poznania, i ok. 41 tys. z powiatu, w tym ok. 2 tys. Żydów na Lubelszczyznę; ok. 10 tys. wysiedleńców zginęło w obozach pracy, przesiedleńczych i przejściowych. Ośrodek konspiracji ZWZ-AK, BCh, GL oraz licznych organizacji regionalnych (działalność gł. wywiadowcza, sabotażowa, dywersyjna); I–II 1945 ciężkie walki o Poznań (gł. punkt niem. oporu — Cytadela). Po 1945 odbud. i rozbudowany, nadal jeden z najważniejszych ośr. nauk., kult. i gosp. kraju. Po 1950 do Poznania przyłączono wiele okolicznych wsi, m.in. Antonin, Naramowice, Piątkowo, Strzeszyn, Junikowo, Świerczewo, Krzesiny. 28–30 VI 1956 pierwszy w PRL masowy protest robotniczy (poznański czerwiec 1956). W latach 80. w Poznaniu miały miejsce strajki i wystąpienia protestacyjne; toczyło się niezależne życie kult., organizowano spektakle teatr., wystawy, wydawano czasopisma (m.in. mies. „Czas Kultury” od 1985 poza cenzurą, 1990–91 oficjalnie), powstały wydawnictwa W Drodze (1981), następnie Rebis (1990), Media Rodzina (1992), Zysk i s-ka (1994) i in. Głośne są nazwiska ludzi kultury i sztuki związanych z miastem (obecnie lub w przeszłości): R. Brandstaettera, A. Fiedlera, K. Iłłakowiczówny, T. Byrskiego, I. Cywińskiej, S. Wiechowicza, K. Trzcińskiego (Komedy), J. Miliana.

Zabytki.

Katedra (w podziemiach pozostałości przedrom. po 968 i rom. 1050–79, obecna got. XIV–XV w., przebudowa XVIII w. — E. Schroeger, A. Höhne; po spaleniu 1945 odbud. i regotyzowana) z bogatym wyposażeniem wnętrza, m.in. nagrobki (XV–XVIII w.); kościoły: rom. Joannitów (2. poł. XIII w.), wczesnogot.-barok. podominikański (1233–53, przebudowy m.in. 1700–24, J. Catenaci), z kaplicami późnogot. i manierystycznymi, got. Św. Katarzyny (1. poł. X, XVI w.) z klasztorem Dominikanek, kolegiata NMP (1441–48), Św. Wojciecha (2. poł. XV, XVI w.), got. Bożego Ciała (1465–70) z klasztorem Karmelitów Trzewiczkowych, późnogot. Św. Marcina (1515–16, XVII w., rekonstrukcja po 1945), Filipinów (2. poł. XV w., przebudowa XVIII w.) z barok. klasztorem (2. poł. XVIII, XX w.); barok. zespoły klasztorne: Bernardynów (1658–68 — Catenaci i K. Bonadura, XVIII w.), Karmelitów Bosych (1658–67 — Catenaci i Bonadura, przebudowa XIX w., częściowa rekonstrukcja po 1945) i Franciszkanów (1665–1728); kościół farny z kolegium pojezuickim (2. poł. XVII w., 1727–32 — P. Ferrari), barok. kościół Reformatów (1663–85 — Catenaci i Bonadura, przebudowany XVIII w.), dawny zbór luterański Św. Krzyża (1777–83, A. Moehne), ob. kościół rzymskokatol.; zamek Przemysława (na got. piwnicach klasycyst. 1783, częściowo odbud.); fragmenty murów miejskich z basztami (XIII, XV, XVI w.); kamienice (XV–XVII w., rozbudowa XIX w., rekonstrukcja po 1945); ratusz (XIII/XIV w., rozbudowa 1508, przebudowa renes. 1550–60 — G.B. Quadro, wieża XVIII w., rekonstruowana po 1945); budynek wagi miejskiej (XIII, XVI w., rekonstruowany 1960); gmach Akad. Lubrańskiego (1518–30, przebudowany); pałac Górków (1. poł. XVI w., odbud. po 1945); pałac biskupi (1732 — P. Ferrari), klasycyst. pałac Działyńskich (1773–87), klasycyst. odwach (1787 — J.Ch. Kamsetzer, rekonstruowany po 1945); neoklasycyst. Biblioteka Raczyńskich (1829, rekonstruowana po 1945); gmach Tow. Ziemstwa Kredytowego (ok. 1840 — A. Soler); Teatr Polski (1873–75 — S. Hebanowski); gmach Tow. Przyjaciół Nauk (1874–79), Collegium Minus (1910, Fürstenan); neorom. zamek cesarski (1905–10 — F. Schwechtevi); pawilony i hale wystawowe na terenach Międzynar. Targów Poznańskich (po 1945 odbud. i unowocześnione); Akad. Handlowa (1927–31 — A. Bollenstedt).

Bibliografia

Poznań. Zarys historii, Poznań 1963;

Poznań. Zarys dziejów, red. J. Topolski, Poznań 1973.

Poznań, ratusz na rynku Starego Miasta, 1550–60

Poznań, Stary Rynek z ratuszem

Poznański czerwiec. Demonstracja na placu J. Stalina (ob. plac A. Mickiewicza) w Poznaniu

Poznań, Ostrów Tumski, widok na katedrę

Powstanie wielkopolskie. Defilada oficerów wielkopolskich na Placu Wolności w Poznaniu, na czele gen. Dowbór-Muśnicki, styczeń 1919

Poznań, gmach Policji, jeden z pierwszych budynków rządowych, zdobytych przez Polaków podczas powstania wielkopolskiego w pierwszych dniach walk w 1918