Kordyliery,
wielki obszar wyżynno-górski w Ameryce Północnej, w zachodniej części Kanady i Stanów Zjednoczonych, a także w większości państw Ameryki Środkowej;
Kordyliery
Encyklopedia PWN
ciągnie się wzdłuż Oceanu Spokojnego, od półwyspu Alaska do Przesmyku Panamskiego, na długości ok. 8 tys. km; najwyższy szczyt Denali (McKinley; 6194 m). Kordyliery dzielą się na Kordyliery Północne (w stanie Alaska i w Kanadzie), Kordyliery Środkowe (w USA) i Kordyliery Południowe (na południe od USA).
Budowa geologiczna. Kordyliery zostały ostatecznie sfałdowane i wypiętrzone w wyniku kilku faz orogenezy alpejskiej (wcześniej działały tu również orogenezy starsze). Strefa zachodnia (Góry Nadbrzeżne, Sierra Madre Południowe), zbudowane głównie z osadowych i wulkanicznych skał trzeciorzędu, powstała pod koniec trzeciorzędu; strefa ta jest do dziś bardzo aktywna tektonicznie (wulkanizm, trzęsienia ziemi); najaktywniejsze wulkany: Izalco (1965 m) w Salwadorze, Fuego (3865 m) w Gwatemali, Saint Helens (2950 m) w USA, Wulkan Pawłowa (2518 m) w stanie Alaska w USA. Strefa środkowa (Góry Kaskadowe, Sierra Nevada, Sierra Madre Zachodnia i inne), zbudowane z osadowych i magmowych skał paleozoicznych, triasowych i jurajskich, została sfałdowana w końcu jury. Strefa wschodnia (Góry Skaliste), zbudowana głównie z osadowych i wulkanicznych skał paleozoicznych i mezozoicznych, powstała w końcu kredy (faza laramijska). Między strefą środkową i wschodnią istnieją śródgórskie masywy (wewnętrzne wyżyny: Wyżyna Kolumbii, Wyżyna Kolorado i południowa Wyżyna Meksykańska), zbudowane z magmowych i metamorficznych skał prekambryjskich oraz z niesfałdowanych skał głównie paleozoicznych i mezozoicznych.
Rzeźba. Kordyliery Północne początkowo przebiegają równoleżnikowo, łukiem otwartym w kierunku południowym, po czym skręcają, utrzymując ogólny kierunek południowo-wschodni. Na terenie stanu Alaska wyróżnia się: Góry Brooksa (Isto, 2761 m), łańcuch górski Alaska (Denali, do 2015 McKinley, 6194 m), Góry Aleuckie (Redoubt, 3108 m) oraz góry na wyspie Kodiak, na półwyspie Kenai, pasmo Chugach, należące do najmłodszej strefy Kordylierów. Na obszarze Kanady Kordyliery ciągną się 2 wyraźnymi pasmami; na wschodzie Góry Skaliste (Robson, 3954 m), wraz z szerokim do 600 km przedpolem Wielkich Równin, na zachodzie Góry Nadbrzeżne (Coast Mountains), przedłużające się ku północy w Góry Św. Eliasza (Logan, 6050 m, najwyższy w Kanadzie); pasma te dzieli podłużna strefa wyżyn wewnętrznych. Kordyliery Środkowe stanowią szeroką, zróżnicowaną strefę górską; na wschodzie Góry Skaliste, podzielone na szereg łańcuchów z licznymi szczytami przekraczającymi 4 tys. m (Elbert, 4399 m), na zachodzie 2 równoległe ciągi pasm górskich: Góry Nadbrzeżne (Coast Ranges) oraz Góry Kaskadowe i Sierra Nevada (Whitney, 4418 m), oddzielone doliną rzeki Willamette i Doliną Kalifornijską; środkową część tej strefy zajmują: Wyżyna Kolumbii, Wielka Kotlina z licznymi zapadliskowymi obniżeniami (Dolina Śmierci, do 86 m p.p.m.) i obszarami pustynnymi, przechodząca ku południowi w Wyżynę Kolorado, głęboko porozcinaną licznymi kanionami rzek. Kordyliery Południowe mają charakter gór krawędziowych; obejmują Wyżynę Meksykańską z obrzeżającymi ją górami: od wschodu — Sierra Madre Wschodnia (Peña Nevada, 4054 m), od zachodu — Sierra Madre Zachodnia (Mohinora, 3992 m), od południa — Kordyliera Wulkaniczna z potężnymi stożkami czynnych wulkanów: Orizaba (5700 m), Popocatépetl (5452 m), Nevado de Colima (4265 m), Paricutín (2808 m); nadbrzeżne pasma górskie stanowią góry Półwyspu Kalifornijskiego i Sierra Madre Południowa. Na południe od przesmyku Tehuantepec Kordyliery obniżają się, zwężają i rozpadają na krótkie łańcuchy ze stożkami wulkanów: Tajumulco (4220 m), Fuego (3835 m), Chirripó Grande (3820 m), w antylskim odgałęzieniu Kordylierów wysokość dochodzi do 3175 m (Duarte na wyspie Haiti).
Klimat. W wyniku dużej rozciągłości południkowej Kordyliery przebiegają przez wszystkie strefy klimatyczne, od klimatów okołobiegunowych na północy do równikowych na południu. Ze względu na znaczne wzniesienie prawie całe Kordyliery mają klimat górski z wyraźną piętrowością, zwłaszcza w Kordylierach Południowych. Ograniczenie przez nadbrzeżne łańcuchy górskie wpływu Oceanu Spokojnego powoduje znaczne różnice klimatyczne pomiędzy zachodnią i wschodnią częścią Kordylierów. Najobfitsze opady występują na zachodnich stokach Gór Nadbrzeżnych (w zachodniej Kanadzie do 5000 mm). Ilość ich znacznie maleje ku wschodowi. Kotliny śródgórskie i wschodnie stoki Gór Skalistych otrzymują poniżej 500 mm opadów. Najsuchszym obszarem jest Wielka Kotlina i Wyżyna Kolorado — 100–300 mm. Mała ilość opadów występuje również w północnej części Wyżyny Meksykańskiej i w strefie subpolarnej. Na obszarze Ameryki Środkowej opady wzrastają do ponad 2000 mm rocznie, zwłaszcza po stronie wschodniej, otwartej na wpływy pasatów. Linia wiecznego śniegu przebiega na północy na wysokości 600 m, w południowej Kanadzie — 1800 m, w Górach Kaskadowych — 2500 m, w Sierra Nevada — 3800 m i w Meksyku — 4600 m.
Stosunki wodne. Wschodni łańcuch Kordylierów — Góry Skaliste, stanowi główny dział wód Ameryki Północnej; Kordyliery są odwadniane przez źródłowe rzeki Mackenzie, Saskatchewan, Missouri (i jej prawe dopływy), Rio Grande i inne uchodzące do Oceanu Atlantyckiego oraz przez Jukon, Fraser, Kolumbię (z dopływem Snake), Kolorado, uchodzące do Oceanu Spokojnego. Rzeki Kordylierów charakteryzują się dużymi spadkami; w celu wykorzystania zasobów energetycznych zbudowano liczne zapory (m.in. Hoover Dam na Kolorado oraz Roosevelta na rzece Salt). W środkowej części Kordylierów — rzeki okresowe, słone błota i słone jeziora (największe Wielkie Jezioro Słone) oraz kotliny bezodpływowe (Dolina Śmierci, Bolsón de Mapimí). W Kordylierach występują liczne bogactwa mineralne: złoto, srebro, rudy miedzi, cynku, ołowiu, molibdenu i uranu, ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel kamienny i brunatny W celu zachowania naturalnego środowiska utworzono w Kordylierach liczne parki narodowe, m.in.: Katmai, Denali — w stanie Alaska (USA), Jasper, Banff — w Kanadzie, Glacier, Yellowstone, Wielkiego Kanionu, Olympic, Mount Rainier, Yosemite, Sekwoi — w USA; niektóre parki narodowe w Kanadzie i USA są wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.
Świat roślinny. Szata roślinna Kordylierów jest bardzo zróżnicowana i rozmieszczona strefowo. W skrajnie północnej części występuje tundra arktyczno-górska i bory świerkowe; w zachodnie części Kordylierów, w Kanadzie i na północy USA — bujne lasy iglaste (w drzewostanie sekwoja, mamutowiec, jedlica zielona, żywotniki), we wschodniej — lasy borealne, głównie świerkowe, wyżej z jodłą górską; dalej na południu przeważają formacje suchoroślowe, które wyżej przechodzą w piętro widnych lasów z sosną żółtą, ponad którym występuje piętro lasów jodłowo-świerkowych, a następnie piętro alpejskie; na Wyżynie Meksykańskiej występuje roślinność pustynna i półpustynna lub suche lasy sosnowo-dębowe, a na wilgotnych stokach gór — lasy liściaste; dalej na południe — lasy subtropikalne zrzucające liście w porze suchej.
