Jerozolima

Jerozolima, hebr. Yěrûšālaîm, arab. Al-Quds,

m. w Palestynie i Izraelu, stolica (według prawa izraelskiego, nie uznawana de iure przez większość państw ONZ) Izraela.

część zachodnia — Nowe Miasto (ośrodek administacyjny Okręgu J.) należy do Izraela, część wschodnia — Stare Miasto od 1967 pod okupacją Izraela (Zachodni Brzeg); status prawno-międzynarodowy miasta nie jest ostatecznie uregulowany, ONZ i prawie wszystkie państwa, w tym Polska, nie uznają de iure suwerenności Izraela nad całą J.; 1949–95 Polska i niektóre państwa traktowały Tel Awiw-Jaffę jako stolica Izraela. w tym ok. 400 tysięcy Żydów i 140 tysięcy Arabów; główny ośrodek kultu religijnego chrześcijan i wyznawców judaizmu, także ważny ośrodek kultu wyznawców islamu; cel licznych pielgrzymek; wielki ośrodek turystyczny; rozwinięte funkcje usługowe; liczne drobne zakłady rzemieślnicze; przemysł poligraficzny, elektrotechniczny, włókienniczy, odzieżowy, skórzano-obuwniczy, spożywczy, farmaceutyczny, szklarski; węzeł komunikacyjny; połączenie kolejowe i drogowe (autostrada) z Tel Awiwem-Jaffą oraz drogowe z Ammanem, port lotniczy; ośrodek kulturalny i naukowy; Uniwersytet Hebrajski (założony 1918, inauguracja 1925), liczne instytuty naukowe, biblioteki, muzea, m.in. Muzeum Izraela (zbiory sztuki, eksponaty archeologiczne, wystawa zwojów znalezionych 1947 w jaskiniach Kumran nad M. Martwym, zawierających najstarsze hebrajskie teksty Biblii), Muzeum Rockefellera (archeologia Orientu); instytut Jad wa-Szem. W Starym Mieście, położonym na wzgórzach i otoczonym murami, znajdują się dzielnice: żydowskie, chrześcijańskie, ormiańskie, muzułmańskie; na zachód od Starego Miasta rozciągają się nowoczesne dzielnice ogrody Nowego Miasta oraz centrum handlowo-usługowe.

Historia.

Jedno z najstarszych miast kananejskich (III tysiąclecie p.n.e.); w XX w. p.n.e. J. zajęli Amoryci i uczynili z niej fortecę, obejmującą również wzgórze Ofel; był to okres panowania plemion kananejskich, zakończony na początku X w. zdobyciem J. przez Dawida, który uczynił z niej stolicę religijną i polityczną swego państwa (stąd określenie J. jako miasta Dawidowego); rozkwit J. za Salomona (budowa świątyni na wzgórzu Moria), który otoczył miasto murem, łącząc je ze świątynią; po podziale państwa stolica Judy; 586 (587?) zdobyta i zniszczona (wraz ze świątynią) przez Nabuchodonozora II; po powrocie z niewoli babilońskiej Żydzi odbudowali świątynię (515 p.n.e.); od 538 p.n.e. stolica prowincji perskiej Jehud (Juda), należącej do satrapii transeufrackiej; po 445 odbudowano pod kierunkiem namiestnika Nehemiasza mury miasta; po podboju Persji przez Aleksandra III Wielkiego i podziale jego państwa J. przeszła pod władzę Ptolemeuszów, od 198 p.n.e. — Seleucydów; w okresie ich dominacji świątynia została poświęcona Zeusowi Olimpijskiemu (167 p.n.e.); wybuchło wtedy zwycięskie powstanie Machabeuszów; 141 p.n.e. przekazana Szymonowi Machabeuszowi; 63 r. p.n.e. zdobyta przez Pompejusza Wielkiego; w rozkwicie za panowania Heroda I Wielkiego (37–4 r. p.n.e., przebudowano świątynię, wzniesiono cytadelę oraz twierdzę Antonia, pałace, amfiteatr); Golgota, miejsce śmierci Jezusa, znajdowała się poza obrębem miasta. W 70 r. n.e., po krwawo stłumionym powstaniu antyrzymskim, J. została zdobyta przez Tytusa, a świątynia spalona; następne powstanie, pod wodzą Bar Kochby (132–135), również zakończyło się klęską — J. zburzono, a na jej miejscu postawiono rzymskie m. Aelia Capitolina (z zakazem wstępu do niego Żydom, pod groźbą kary śmierci; zakaz uchylono dopiero 333); na dziedzińcu świątyni wzniesiono posąg cesarza Hadriana, a w pobliżu Golgoty — światynię Jowisza Kapitolińskiego; za Konstantyna I Wielkiego J. uzyskała charakter miasta chrześcijańskiego (zburzenie świątyń pogańskich, odkrycie Kalwarii i Świętego Grobu, wybudowanie bazyliki); od 395 pod władzą Bizancjum; 614 opanowana przez Persów, sanktuaria chrześcijańskie zostały spalone, a relikwie (Krzyża) wywiezione do Persji; 638 J. zajęli Arabowie (kalif Umar); stała się ona ośrodkiem religijnym i gospodarczym świata muzułmańskiego — na placu świątynnym zbudowano meczet Al-Aksa, a później w centrum dziedzińca meczet Umara; 1009 kalif Hakim zburzył Kościół Świętego Grobu, co stało się jedną z przyczyn wypraw krzyżowych. W 1099 zdobyta przez krzyżowców, była stolicą Królestwa Jerozolimskiego; 1187 zdobyta przez Saladyna, do 1229 pozostawała w rękach Ajjubidów z Egiptu; następnie pod panowaniem sułtanów mameluckich; od 1517 — Turków osmańskich, którzy postawili mur okalający do czasów obecnych Stare Miasto. Straciła znaczenie polityczne i gospodarcze. Ponowny rozwój od 2. połowy XIX w. W 1917 zajęta przez wojska brytyjskie; 1922–48 stolica brytyjska mandatu Palestyny; XI 1947 ONZ zaleciła utworzenie z J. strefy międzynarodowej pod kontrolą ONZ (nie wprowadzono w życie). Po wojnie arabsko-izraelskiej 1948–49 podzielona między Jordanię (Stare Miasto) i Izrael (Nowe Miasto); po wojnie izraelsko-arabskiej 1967 Izrael zajął całą J. i, wbrew uchwale ONZ z VII 1967, uznał ją za swoją stolicę; 1980 oficjalnie proklamował J. „wieczną stolicą” Izraela; Rada Bezpieczeństwa ONZ nie uznała tej decyzji.

Zabytki.

Większość zabytków J. znajduje się we wschodniej części miasta; zabytki starożytne to: hellenistyczno-rzymskie grobowce skalne, łuki, kolumny, pozostałości akweduktu. W obrębie Starego Miasta, wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO (otaczające mury z XVI w., z okresu panowania tureckiego, z 35 wieżami, 8 bramami), znajdują się święte miejsca 3 religii. Na wzgórzu Moria — Święta Skała, czczona przez wyznawców judaizmu (jako miejsce ofiary Abrahama) i przez muzułmanów (miejsce wniebowzięcia Mahometa); na niej Salomon wzniósł ok. 960 p.n.e. światynię (budowniczowie — Fenicjanie z Tyru), wielokrotnie burzoną, odbudowywaną i rozbudowywaną, zniszczoną ostatecznie 70 r. n.e. przez Rzymian; jedyną pozostałością jest Mur Zachodni (Kotel ha-Maarawi, tzw. Ściana Płaczu) — fragment muru oporowego. W końcu VII w. Arabowie zbudowali na Świętej Skale oktogonalny meczet ze wspaniałą kopułą (Kubbat as-Sachra, zw. też meczetem Umara) i bogatą dekoracją mozaikową; w jego pobliżu — meczet Al-Aksa (przebudowany w VII w. z bizantyjskiej bazyliki NMP z VI w.). W obrębie Starego Miasta znajduje się via Dolorosa (Droga Cierpienia Jezusa), wzdłuż której jest kilka stacji Drogi Krzyżowej, kościół Św. Anny (XII w., z okresu wypraw krzyżowych), sadzawka Betesda, bazylika Ecce Homo (X–XII w., w miejscu twierdzy rzymskiej), łuk Ecce Homo (część bramy triumfalnej z czasów Hadriana). Głównym ośrodkiem kultu chrześcijańskiego jest Bazylika Grobu Świętego na wzgórzu Golgota (pierwsze świątynie, bazylikę i rotundę, wzniósł w tym miejscu 326 cesarz Konstantyn Wielki); obecna budowla powstała w okresie wojen krzyżowych i była wielokrotnie przebudowywana, 1927 uszkodzona przez trzęsienie ziemi; pod kościołem znajduje się grobowiec skalny; ponadto kościół Św. Jakuba (XI–XVIII w.), cytadela (XIV/XV w.). We wschodniej części Starego Miasta G. Oliwna z kościołem Wniebowzięcia NMP (XII w., z czasów wypraw krzyżowych). Na południu Starego Miasta na górze Syjon znajdują się: tzw. grób Dawida, gotycki klasztor Franciszkanów (XIV w., przekształcony w meczet w XV w.), kościół przy Wieczerniku (Ecclesia ad Coenaculum) i Wieczernik (miejsce Ostatniej Wieczerzy, obecna budowla z XII–XIV w. stanowi własność muzułmanów); w dzielnicy ormiańskiej m.in. kościół Św. Jakuba (XII w.) z klasztorem (początek VII w.). Liczne klasztory i kościoły różnych wyznań chrześcijańskich (głównie z 2. połowy XIX w.), m.in.: kościół Zaśnięcia NMP, kościół Najświętszego Zbawiciela, kościół Św. Marii Magdaleny, monastyr rosyjski. W dzielnicy żydowskiej (zniszczonej 1949–67) ruiny synagog (niektóre odbudowano), wykopaliska archeologiczne. W zachodniej części J. budowle nowoczesne z XX w., m.in. Uniwersytetu Hebrajskiego, gmach Knesetu, Wielka Synagoga, budynek Głównego Rabinatu.

Jerozolima, wnętrze aediculi Grobu Chrystusa w Bazylice Grobu Pańskiego (Izrael)

Jerozolima, Ściana Płaczu i Kubbat as-Sachra (z prawej)

Jerozolima, Ściana Płaczu (Izrael)

Jerozolimska Świątyna Salomona, rekonstrukcja