Buber Martin

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Buber Martin, ur. 8 II 1878, Wiedeń, zm. 13 VI 1965, Jerozolima,

żydowski filozof, pedagog, jeden z twórców filozofii dialogu, badacz chasydyzmu.

Urodził się 8 II 1878 w Wiedniu. Pochodził z rodziny galicyjskich Żydów; 1881–97 mieszkał we Lwowie, gdzie wychowywany przez dziadka studiował Torę oraz poznawał niemiecką kulturę i literaturę. Uczęszczał do polskiego gimnazjum (pierwsze artykuły publikował po polsku w „Przeglądzie Tygodniowym”). Studiował filozofię na uniwersytecie w Wiedniu, Lipsku, Zurychu i Berlinie (1896–1901). W Lipsku zetknął się z ruchem syjonistycznym, 1899 na III kongresie ruchu przedstawił własną wizję syjonizmu; 1901 redagował w Wiedniu dziennik „Die Welt” (organ międzynarodowego ruchu syjonistycznego); był także współzałożycielem i 1916–24 redaktorem miesięcznika „Der Jude” w Berlinie.

Fascynacja chasydyzmem

W 1904 zapoznał się z myślą twórcy chasydyzmu Baal Szem Towa. Fascynacja chasydyzmem zaowocowała m.in. publikacjami: Opowieści Rabina Nachmana (1906, wydanie polskie 1983), Die Legende des Baal Schem (1908), Opowieści chasydów (1949, wydanie polskie 1986), Droga człowieka według nauczania chasydów (1948, wydanie polskie 1994), Gog i Magog (1949, wydanie polskie 1999, jedyna powieść Bubera). Jego interpretacja chasydyzmu spotkała się z krytyką m.in. G. Scholema. W 1923 opublikował najbardziej znaną i najważniejszą pracę filozoficzną Ja i Ty (wydanie polskie 1992). W tym samym roku został profesorem religioznawstwa i etyki uniwersytetu we Frankfurcie nad Menem. W rok później rozpoczął wraz z F. Rosenzweigiem pracę nad przekładem Biblii z języka hebrajskiego, która trwała do śmierci Rosenzweiga (1929). Po dojściu A. Hitlera do władzy 1933 opuścił uniwersytet i założył żydowski uniwersytet ludowy. Wysiedlony z Niemiec 1938, przeniósł się do Jerozolimy, gdzie objął na tamtejszym uniwersytecie katedrę filozofii społecznej i socjologii ogólnej (1938–51). Sprzeciw rabinów, dla których poglądy Bubera były heretyckie, uniemożliwił mu prowadzenie wykładów z religioznawstwa i biblistyki. Do końca życia pozostał przeciwnikiem państwa jednonarodowego w Palestynie. Pomimo ogromnej popularności w Europie (zwłaszcza w Niemczech) i USA, we własnym kraju pozostawał na uboczu. Był lauretatem nagród literackich i naukowych. Obok dzieł z filozofii człowieka (m.in. Problem człowieka 1942, wydanie polskie 1993) opublikował dzieła z filozofii religii, m.in. Dwa typy wiary (1950, wydanie polskie 1995), Zaćmienie Boga (1952, wydanie polskie 1994), oraz o charakterze biblijnym, m.in. Mojżesz (1945, wydanie polskie 1998). Zmarł 13 VI 1965 w Jerozolimie.

Filozofia i teologia

Filozofia i teologia Bubera pozostawała pod wpływem Biblii i chasydyzmu, mistyki, niemieckiej filozofii życia (F. Nietzsche, G. Simmel, W. Dilthey), a w koncepcji Boga (jako „absolutnego Ty”) — myśli F. Ebnera; niewykluczony jest także wpływ H. Cohena (Die Religion der Vernunft aus den Quellen des Judentums) oraz F. Rosenzweiga.

Podstawowy problem filozofii i teologii Bubera dotyczy relacji międzyosobowej (człowieka z człowiekiem i człowieka z Bogiem). Byt ma wg niego charakter relacyjny, zawsze pozostaje pod znakiem „z”. Nie ma żadnej rzeczywistości poza relacją. Buber odróżnia 2 podstawowe sposoby „bycia w relacji”: doświadczenie (relację monologiczną) i spotkanie (relację dialogiczną; dialog). Doświadczenie jest oparte na relacji „ja–to” i dotyczy rzeczy, natomiast spotkanie — na relacji „ja–ty” i odnosi się do osób. Doświadczenie zachodzi w przestrzeni i czasie oraz w relacji przyczynowości. Spotkanie jest bezpośrednie, wolne i nieprzewidywalne.

W zakresie relacji doświadczenia istnieją 2 fundamentalne wymiary religijności. Buber określa je jako gnozę i magię; natomiast autentyczna relacja do Boga jako „absolutnego Ty” to relacja spotkania. Bóg jako „absolutne Ty” odsłania się „między”. Nie tylko podstawowe fenomeny międzyludzkie, jak miłość i mowa występują między „ja” i „ty”, ale także samo „między”, jako wydarzenie spotkania międzyludzkiego, jest darem boskiego Ty. Linie relacji międzyludzkich przecinają się w wiecznym Ty. Każde pojedyncze Ty stanowi prześwit Ty absolutnego.

Bóg jako „Ty” nie może stać się „to” (przedmiotem). Jego istnienie nie może być wyprowadzone ani z natury, której jest Stwórcą, ani z historii, którą kieruje, ani z ludzkiej myśli, dla której jest przedmiotem. Sam darowuje się człowiekowi w objawieniu; a objawienie nie przynosi wiedzy o Bogu, lecz dar Jego obecności. We współczesnym świecie coraz bardziej dominuje jednak relacja przedmiotowa „ja–to”, która zasłania człowiekowi Boga. Tak powstaje „zaćmienia Boga”. Według Bubera żyjemy w epoce „zaćmienie Boga”, a nie śmierci Boga, jak twierdził F. Nietzsche.

Filozofia dialogu

W kategoriach dialogu ujmował Buber swe poglądy teologiczne, biblijne, społeczne i pedagogiczne. W poglądach społecznych nawiązywał do socjalizmu utopijnego. Głosił ideał małych wspólnot, w których powinien być realizowany religijny ideał osoby (Pfade in Utopie 1950). W pedagogice podkreślał znaczenie dialogu między wychowawcą jako osobowym autorytetem, a wychowankiem realizującym wartości w sposób wolny. Wolność natomiast określał nie jako przeciwieństwo przymusu, lecz drogę do więzi (Reden über Erziehung 1953).