żebracy

żebracy,

ludzie żyjący z jałmużny;

najuboższa grupa społeczna, wchodząca w skład tzw. marginesu społecznego. W średniowiecznej Europie zjawisko masowe, pochodna ubóstwa i miłosierdzia; genetycznie żebracy byli związani z wsią i często tam również zbierali jałmużnę, skupiali się jednak w mieście, tylko tam znajdując możliwość trwałej egzystencji i wchodząc do stałych miejskich struktur organizacyjnych; usankcjonowaniem istnienia żebraków w miastach średniowiecznych były tworzone przez nich organizacje korporacyjne (np. ślepców). Profesjonalni żebracy w znacznej mierze prowadzili wędrowny tryb życia — wykorzystując kalendarz jałmużnictwa kościelnego, terminy odpustów, jarmarków, różnych imprez i uroczystości świeckich — a granice między nimi a włóczęgami były płynne. Stosunek zamożniejszych warstw społeczeństwa do żebraków był dwojaki: z jednej strony stwarzali oni stan zagrożenia dla własności, ich tryb życia naruszał powszechnie akceptowane wzorce i normy, co wywoływało poczucie wrogości i obcości, z drugiej zaś istnienie żebraków pozwalało realizować chrześcijański nakaz miłosierdzia, jałmużnę bowiem uznawano za narzędzie odkupienia grzechów. Z obowiązkiem miłosierdzia wiązało się ogromne nasilenie fundacji charytatywnych na zachodzie Europy w XII–XIII w.; jałmużnictwo zbiorowe (często dla tysięcy żebraków) było uprawiane przez klasztory, władców i możnych; pewną stabilizację życia nieznacznej części żebraków zapewniały szpitale-przytułki. Elementy regulacji opieki nad żebrakami i próby unormowania ich działań zawierały rozporządzenia miejskie w XIV–XV w.; główną podstawą uzyskania statusu legalnego żebraka w mieście było: kalectwo, trwała choroba, starość lub wyniszczenie cielesne; zdrowi i silni żebracy byli uznawani za godnych kary włóczęgów. Liczba żebraków w dużych miastach była znaczna, np. w Gdańsku w XV w. ok. 1,5–2% mieszkańców; w okresach wojen, głodów i epidemii wzrastała ona do kilku procent.

Istniejąca w Europie tendencja pauperyzacyjna w XVI–XVII w. powiększała sferę ubóstwa, a więc i odsetek żebraków. Już w 1. ćwierci XVI w. nasiliły się działania przeciwko włóczęgom i żebrakom, zwłaszcza próby niedopuszczania do miast „obcych” żebraków i objęcia opieką „swoich” ubogich; podstawową zasadą była odpowiedzialność każdego miasta za „swoich” żebraków; podobna reorganizacja opieki nad żebrakami dokonywała się we wszystkich dużych miastach zachodniej Europy. W Polsce również starano się ograniczać liczbę żebraków w miastach, dokonując ich weryfikacji, a pozostałych usuwając i próbując zmusić do pracy (konstytucje sejmowe 1496, 1523, 1588, liczne zarządzenia władz miejskich); tworzono bractwa żebracze (np. w Krakowie Bractwo Św. Łazarza, założone 1592 przez P. Skargę, istniejące do 1661), których statuty określały zasady przynależności do bractwa oraz formy jego działania. Dokonywała się ewolucja koncepcji dobroczynności — w średniowieczu jałmużna miała przede wszystkim przyczynić się do zbawienia ofiarodawcy, natomiast w XVI w. najważniejszą rolę zaczęła odgrywać troska o możliwie skuteczne wspomożenie tych, którzy jałmużnę otrzymywali. Nasilało się potępienie próżniactwa i pochwała pracy (m.in. Erazm z Rotterdamu, J.L. Vives, w Polsce już w XV w. Jan z Ludziska, później A. Frycz Modrzewski); żebracy spotykali się z jednej strony z różnymi formami pomocy i opieki, z drugiej zaś z surowymi represjami. Pojawiły się domy pracy przymusowej — pierwszy przed 1557 londyński Bridewell, o więziennej dyscyplinie, przymusowo zatrudniający „zdrowych żebraków” (wkrótce w Anglii ok. 200 domów pracy); u schyłku XVI w. — w Amsterdamie i niebawem w całej Holandii; na początku XVII w. — w Niemczech w Bremie, Lubece, Hamburgu; we Francji 1611 w Paryżu próba zamknięcia żebraków w specjalnych 3 przytułkach pod nazwą Szpital Ubogich Zamkniętych (1616 ok. 2,2 tysiące ubogich), z przymusową pracą; paryski Szpital Generalny 1657 miał ok. 6 tysięcy pensjonariuszy, w części żebraków-więźniów (praca w warsztatach szpitalnych nie przynosiła jednak zysków). W Polsce pierwsze domy pracy zostały założone 1629 w Gdańsku i 1631 w Elblągu, rozpowszechniły się zaś w XVIII w. (m.in. Kraków, Toruń, Warszawa).

Już w XVII w. żebractwo niekiedy uważano za przestępstwo, a umacniające się stosunki kapitalistyczne potęgowały niechęć warstw zamożnych do próżniactwa ubogich; głoszono przekonanie o konieczności interwencji państwa w sprawy opieki społecznej (np. Ch.L. Monteskiusz). Brytyjskie prawo o ubogich z 1834 (zniesione dopiero 1929) wyrażało zasadę, iż opieka społeczna musi być podporządkowana interesom rynku pracy — surowość środków represyjnych wobec żebraków powinna zwiększać atrakcyjność pracy; wspieranie żebraków uznano za szkodliwe, a polityka publicznej opieki społecznej miała zostać ograniczona do minimum. Jednak sytuacja społeczno-ekonomiczna zmuszała — także i w innych krajach — do tworzenia systemu opieki publicznej, a dążenie do oparcia polityki społecznej na przymusie i represji współistniało z postawą aktywnego współczucia dla żebraków. W XIX w. liczba żebraków zmniejszyła się na tyle, iż w Europie przestali stwarzać odrębny problem gospodarczy i społeczny; obecnie żebracy nadal stanowią zjawisko dość masowe w ubogich krajach rozwijających się, a także w aglomeracjach miejskich wielu państw, w których sfera ubóstwa obejmuje znaczną część społeczeństwa (np. Indie, Pakistan, kraje Ameryki Środkowej i Południowej).