ruch oporu

ruch oporu 1939–45,

walka społeczeństw państw totalitarnych lub krajów okupowanych skierowana przeciwko władzom państw., administracji okupacyjnej lub rządom kolaboracyjnym podczas II wojny światowej.

termin ruch oporu powstał we Francji (fr. résistance) i został przyjęty przez historiografię większości krajów; w Polsce ze względu na szerszy charakter walki o odzyskanie niepodległości, obejmującej wszystkie dziedziny życia społ. i działalność Polskiego Państwa Podziemnego powszechniej jest stosowany termin konspiracja. Ruch oporu rozwinął się gł. na terenie państw okupowanych — w Europie (najsilniej w Jugosławii, Francji, Grecji), w Azji (w Chinach, na Filipinach, w Holenderskich Indiach Wschodnich, Indochinach, Malajach) oraz Afryce (w Etiopii); występował także w państwach Osi (1945 we Włoszech) i krajach im podporządkowanych, m.in. w Słowacji i Bułgarii; komunist. grupy dywersyjno-wywiadowcze i zgrupowania partyzanckie na okupowanych obszarach ZSRR właściwie stanowiły część regularnych, państw. sił zbrojnych; bezpośrednio podporządkowane dowództwu Armii Czerwonej, wypełniały zadania wspierające działania regularnej armii na froncie sowiecko-niemieckim. Na Ukrainie UPA dążyła do utworzenia suwerennego państwa ukraińskiego.

Ruch oporu obejmował różnorodne formy organizacyjnej i metody prowadzonej walki: opór cywilny — żywiołowy, opór bierny — prowadzony zwłaszcza w pierwszym okresie wojny (m.in. sabotowanie zarządzeń władz, łamanie dyscypliny pracy), manifestacje i strajki (ze względu na charakter reżimu okupacyjnego miały miejsce gł. w Belgii, Czechach, Danii, Francji, Holandii), samoobrona ekon. (tzw. czarny rynek), propaganda (gł. wydawanie ulotek i czasopism), tajne nauczanie, legalizacja (dostarczanie fałszywych dokumentów osobom zagrożonym represjami), pomoc jeńcom wojennym, zwłaszcza w organizowaniu ucieczek z obozów. Wojskowe formy walki obejmowały: sabotaż i dywersję (niszczenie urządzeń przem., atakowanie linii komunik., m.in. tzw. walka o szyny), odwet (zamachy na funkcjonariuszy władz okupacyjnych), gromadzenie broni i in. środków walki, wywiad i kontrwywiad, akcje zbrojne, wojnę partyzancką oraz powstanie lokalne i powszechne (1944 słowac. i paryskie), bezpośrednie wsparcie wojsk alianckich na tyłach frontu i udział w wyzwoleniu kraju. Specjalną formą ruchu oporu były organizacje konspiracyjne w hitl. obozach koncentracyjnych (Buchenwald, Mauthausen). W większości państw ukształtowały się 2 odłamy ruchu oporu, realizujące odmienne koncepcje walki z okupantem — legalistyczny, zwykle podporządkowany władzom państwa na uchodźstwie, unikający przedwczesnych wystąpień zbrojnych powodujących ofiary, oraz komunist. (od 1941 po rozpoczęciu wojny niem.-sowieckiej i zmianie oceny wojny przez Międzynarodówkę Komunist.), dążący do powstania powszechnego przez rozwój walki zbrojnej bez względu na okoliczności i do zdobycia władzy po wyzwoleniu.

Ruch oporu był zwalczany przez władze okupacyjne lub rządy kolaboracyjne (m.in. Vichy we Francji), organizacje konspiracyjne rozbijano masowymi aresztowaniami, wielu bojowników było więzionych, zginęło w obozach; w trakcie represji stosowano zasadę zbiorowej odpowiedzialności (np. rozstrzeliwanie zakładników). Ruch oporu wspierały państwa alianckie, 1940 władze bryt. utworzyły Special Operations Executive kierujący dywersją i sabotażem w wielu krajach okupowanych, dostarczający środków materialnych i finansowych oraz szkolący żołnierzy; 1942 działalność podjął amer. Zarząd Służb Strategicznych (DSS), 1943 w Europie połączony z SOE; największą pomoc uzyskał ruch oporu 1944 przed lądowaniem wojsk alianckich w krajach przewidywanych operacji wojennych. Ogółem w ruchu oporu walczyło kilka milionów ludzi. Po wyzwoleniu spod okupacji w części państw doszło do wojen domowych (komuniści kontynuowali walkę zbrojną w celu zdobycia władzy), m.in. w Grecji, Indochinach, na Filipinach. W państwach zajętych przez Armię Czerwoną część ruchu oporu pozostała w podziemiu (Ukraina) i zwalczała władze komunistyczne.