Ameryka Łacińska. Literatura

Ameryka Łacińska. Literatura.

Obejmuje piśmiennictwo krajów Ameryki Południowej i Ameryki Środkowej z Meksykiem, gł. w języku hiszp. (tzw. literatura hispanoamer.) oraz portugalskim i fr. (Antyle), zw. też literaturą latynoamer., a w odniesieniu do twórczości w językach hiszp. i portugalskim — iberoamerykańską. Rozwijała się w ścisłym związku ze spuścizną cywilizacji miejscowych oraz wkładem kulturowym eur. kolonizatorów i imigrantów; odrębność hist. poszczególnych regionów nadała oryginalne oblicze literaturom nar. kształtującym się od XIX w. Literatura okresu kolonialnego jest często powieleniem wzorców zaczerpniętych z literatur metropolii: XVI w. — piśmiennictwo historiograf., kroniki i eposy dokumentujące dzieje konkwisty w duchu epiki renes. (H. Cortés, B. Díaz del Castillo, B. de Las Casas, A. de Ercilla y Zúñiga); XVII w. — poezja pod wpływem gongoryzmu (Juana Inés de la Cruz, Meksykanka — jedyna oryginalna poetka tych czasów); XVIII w. — stagnacja w literaturze pięknej i silny wpływ idei eur. oświecenia na intelektualistów skupionych wokół uniwersytetów, akademii nauk. i literackich. W okresie wojen o niepodległość (1810–26) powstawała gł. neoklas. i preromant. poezja utrzymana w podniosłej tonacji niepodl. (T.A. Gonzaga, Brazylia; J.J. Olmedo, Ekwador; A. Bello, Wenezuela; J.M. de Heredia, Kuba). Pierwsze próby stworzenia prozy fabularnej były utrzymane w stylu opowieści łotrzykowskiej (C. de Sigüenza y Góngora, J.J. Fernández de Lizardi, Meksyk) do czasu powstania powieści sentymentalnej i romant. (J. Mármol, Argentyna; J. Isaacs, Kolumbia). W XIX w. pod wpływem tendencji wolnościowych oraz poszukiwania przejawów etniczno-kulturowej odrębności Ameryki Łac. zostały zapoczątkowane takie nurty, jak: powieść antydyktatorska (E. Echeverría, Mármol, Argentyna), literatura gauchańska, inspirowana folklorem gauchów (H. Ascasubi, E. del Campo, J. Hernández, D.F. Sarmiento, Argentyna; B. Hidalgo, Urugwaj), indianizm idealizujący nie skażonych cywilizacją mieszkańców Ameryki (A. Gonçalves Dias, J.M. de Alencar, Brazylia; J. Zorrilla de San Martín, Urugwaj), brazylijski sertanizm opisujący życie w sertão — suchych regionach interioru (E. da Cunha), literatura antyniewolnicza (B. Guimarães, A. de Castro Alves, Brazylia; C. Villaverde, Kuba), kostumbryzm (I. Altamirano, Meksyk; R. Palma, Peru). Podobne kierunki znajdowały wyraz w eseistyce tego okresu (Sarmiento; J. Montalvo, Ekwador; E.M. de Hostos, Puerto Rico; M. González Prada, Peru; D.J. Gonçalves de Magalhães, Brazylia).

W 1880–1920 pojawił się pierwszy oryginalny nurt w kulturze hispanoamer. — modernizm, jednoczący różne konwencje zaczerpnięte gł. z literatury fr. (parnasizm, symbolizm), prowadzący do odnowy formy poet., uwzględniający specyfikę latynoamer. ekspresji i wrażliwości. Czołową postacią modernizmu był R. Darío z Nikaragui; pod jego wpływem pozostawali niemal wszyscy poeci tego nurtu (M. Gutiérrez Nájera, Meksyk; J. del Casal, J. Martí, Kuba; J. Asunción Silva, Kolumbia); amerykanizm jako idea jedności polit.-kulturowej całej Ameryki Łac. wobec wzrastających wpływów USA i państw eur. przeważył nad kosmopolityzmem w drugiej fazie modernizmu, w której tworzyli poeci: A. Nervo z Meksyku, L. Lugones z Argentyny, J. Herrera y Reissing z Urugwaju, J. Santos Chocano z Peru, R.J. Freyre z Boliwii. Modernizm wyraził się najpełniej w poezji i w krótkich formach prozatorskich, jak kroniki (Martí) i eseje (J.E. Rodó, Urugwaj; M. Ugarte, Argentyna); teatr (F. Sánchez, Urugwaj) oraz powieść pozostawały pod wpływem eur. realizmu i naturalizmu (R. Payró, Argentyna; A. Blest Gana, Chile oraz Brazylijczycy: A. Azevedo, J. Pereira da Graça Aranha, A. Gonçalves, A. de Lima Barreto i J.M. Machado de Assis — jeden z najwybitniejszych pisarzy Ameryki Łac.). W czasie, gdy w literaturze hiszp. Ameryki panował modernizm, w poezji brazylijskiej rozwijał się parnasizm (A. de Oliveira, O. Bilac) i symbolizm (J. Cruz e Sousa). Przejście od modernizmu do awangardy zaznacza się w twórczości J.J. Tablady (Meksyk) i J.M. Egurena (Peru). Oddziaływanie awangardy eur., zwłaszcza kubizmu i futuryzmu, w połączeniu z wrażliwością latynoamer. znalazło wyraz w oryginalnych tendencjach poet., jak: kreacjonizm (V. Huidobro, Chile), ultraizm (J.L. Borges, Argentyna), estrydentyzm (odpowiadający eur. dadaizmowi; M. Maples Arce, Meksyk) oraz modernizm brazylijski, skierowany przeciw parnasizmowi i symbolizmowi (M. de Morais Andrade, C. Drummond de Andrade, J.O. de Andrade); pod wpływem surrealizmu tworzyli Meksykanie: J. Gorostiza, J. Torres Bodet, C. Pellicer. Awangardowi poeci skupiali się wokół czasopism: argent. „Proa” (1922–25), „Prisma” (1921–22), „Martín Fierro” (1924–28), meksyk. „Contemporáneos” (1928–31), kub. „Revista de Avance” (1927–30), peruwiańskiego „Amauta” (1926–32). Poza konkretnymi szkołami, lecz w kręgu poetyki postmodernizmu i awangardy znalazła się twórczość G. Mistral (Chile), C. Vallejo (Peru) i P. Nerudy (Chile) — najwybitniejszego poety Ameryki Łacińskiej. Tendencje awangardowe łączyły się z tonem ostrego protestu społ. w liryce poetów afroamer., nawiązujących do folkloru murzyńskiego Karaibów (N. Guillén, E. Ballagas, Kuba; L. Pales Matos, Puerto Rico). W prozie tego okresu rozpowszechniły się: amerykanizm i tzw. kreolizm, dążący do realist. prezentacji rodzimych konfliktów społ. oraz walki człowieka z zaborczą przyrodą (D. Aguilera Malta, Ekwador; J.E. Rivera, Kolumbia; R. Gallegos, Wenezuela; R. Güiraldes, B. Lynch, Argentyna; H. Quiroga, Urugwaj), indygenizm (hiszp. indígena ‘tubylec’), zakładający ukazanie autentycznych wartości kultury indiańskiej (A. Arguedas, Boliwia; J. Icaza, Ekwador; J.C. Mariátegui, C. Alegría, J.M. Arguedas, Peru; M.A. Asturias, Gwatemala), tzw. powieść rewolucji meksyk. (M. Azuela, M.L. Guzmán, J. Revueltas), powieść zaangażowana w Brazylii (J. Amado, G. Ramos, E. Veríssimo). Przełomowe znaczenie dla najnowszej literatury Ameryka Łacińska. miały dokonania wybitnych indywidualności twórczych w latach 40.: stworzenie teorii tzw. amerykańskiej rzeczywistości cudownej (A. Carpentier, Kuba), niezwykłe bogactwo literatury fantastycznej (Borges, A. Bioy Casares, Argentyna), twórcza adaptacja surrealizmu i technik nowej prozy północnoamer., zwłaszcza utworów W. Faulknera (A. Yáñez, Meksyk; Asturias), a 1950–60 — przenikanie problematyki egzystencjalnej (J.C. Onetti, Urugwaj; J.J. Arreola, Meksyk; M. Rojas, Chile) i psychoanalizy (E. Sábato, Argentyna). Niespotykany rozkwit prozy latynoamer. przypadł na okres 1960–75; niezwykła koncentracja talentów twórczych oraz odkrywczość dokonań formalnych pisarzy latynoamer. pozwoliły na uniwersalizację problematyki Ameryki Łac. na fali świat. rozgłosu, tzw. boomu (Borges; J. Rulfo, Meksyk; J. Guimarães Rosa, Brazylia — prekursorzy, oraz: J. Cortázar, Argentyna; C. Fuentes, Meksyk; M. Vargas Llosa, Peru; A. Roa Bastos, Paragwaj; J. Lezama Lima, G. Cabrera Infante, Kuba; J. Donoso, Chile). Jego apogeum wiąże się z międzynar. sukcesem dzieła Kolumbijczyka G. Garcíi Márqueza Sto lat samotności (1967, wyd. pol. 1974), uznawanego za najpełniejsze wcielenie realizmu magicznego. Charakterystyczne elementy dla twórczości młodszej generacji prozaików Ameryki Łac., to: zainteresowanie kulturą masową, erotyzm, humor, groteska (M. Puig, Argentyna; F. del Paso i G. Sáinz, Meksyk; A. Bryce Echenique, Peru; M. Barnet, Kuba oraz pisarki: L. Valenzuela, Argentyna; I. Allende, Chile; C. Peri Rossi, Urugwaj). Poezja rozwijała się w cieniu prozy fabularnej, mimo odnowy lat 50., zwłaszcza w Brazylii (poezja konkretna) i Meksyku (wpływ surrealizmu), a do najoryginalniejszych twórców należą lirycy: O. Paz z Meksyku, N. Parra z Chile, E. Cardenal z Nikaragui; dużego znaczenia nabrała ponownie eseistyka (Paz, Lezama Lima, Kubańczyk R. Fernández Retamar). Do najbardziej prestiżowych nagród przyznawanym twórcom latynoamer. należą: Nagroda Gallegosa (Wenezuela), Nagroda Villaurrutii (Meksyk), Nagroda Casa de las Americas (Kuba) oraz hiszp. Nagroda Cervantesa.

Bibliografia

E. ANDERSON IMBERT Historia literatury hispanoamerykańskiej, t. 1–2, Warszawa 1986–88.