koronka

koronka

[łac.],

ażurowa materia wzorzysta, wykonywana ręcznie lub maszynowo z nici lnianych, rzadziej jedwabnych (koronki maszynowe, także koronki bawełniane), zwykle białych, w XVIII i XIX w. również czarnych.

Koronki służyły głównie jako dodatki do ubiorów kobiecych i męskich (kołnierze, mankiety, żaboty, falbany, wąskie obszycia do brzegów ubiorów i bielizny, szale itp.). Pierwszym stadium w historycznym rozwoju technik koronkarskich były tzw. koronki szyte, znane od VII w., pokrewne haftom ażurowym (mereżka).

Koronki wytwarza się za pomocą igły (koronki igłowe), szeregu kołeczków-klocków (koronki klockowe), jednego kołeczka i igły (koronki siatkowe) lub szydełka (koronki szydełkowe). Koronki igłowe wykonuje się przez przeciąganie igłą tylko jednej nici wzdłuż konturu-ornamentu umieszczonego na kawałku tkaniny, do której nić ta jest miejscami przyczepiona, a którą odczepia się po ukończeniu koronki. Koronki klockowe powstają przez wiązanie wielu nici nawiniętych na drewniane klocki; poszczególne nici zaczepia się o szpilki wpięte w specjalną poduszkę, na której jest umieszczony wzór, a następnie przeplata się nici raz gęściej, raz rzadziej, w zależności od rodzaju koronki. Koronki siatkowe (filety) wiąże się za pomocą jednego kołeczka, a wzory wykonuje się igłą. Koronki szydełkowe, wykonywane szydełkiem, powstają przez przeciąganie nitki przez poszczególne oczka. Frywolity są robione z 2 nici, z których jedna zawinięta na specjalnym czółenku wykonuje na drugiej ściegi dziergane. Koronki maszynowe stanowią imitację koronek ręcznych; są do nich bardzo podobne, ale różnią się sposobem splatania nitek (wyjątek stanowi koronka klockowa); koronki maszynowe wykonuje się na maszynach koronkarskich — koronkarkach (bobinetowych, raszlowych, klockowych).

Geneza koronkarstwa nie jest znana. Nazwy koronek pochodzą przeważnie od miast słynących z ich wyrobu. Najstarsze zachowane przykłady koronek igłowych pochodzą z XVI w. z Włoch, gdzie powstał najwcześniejszy typ koronki reticella, którą wiązano z nici lnianych. Miały one dekorację geometryczną z wpisanymi w nie rozetami i elementami roślinnymi, które łączono pajączkami i pikotkami (wykończenie brzegów koronki nicianej w formie odstających pętelek). W okresie baroku produkcja koronek rozwinęła się na szerszą skalę w Wenecji. Koronka wenecka była wiązana z nici lnianych o motywach dużych kwiatów, na tle rzadko rozsianych pajączków. Zbliżone do nich były koronki rosellino, o reliefowym ornamencie z wici roślinno-kwiatowej, i koronki burano, o drobnym wzorze, najczęściej roślinnym, i tle naśladującym tiul. Ośrodkami wyrobu koronek były również Genua i Mediolan. W końcu XVI w. sztuka koronkarska została przeniesiona z Włoch do Flandrii, gdzie ok. połowy XVII w. nastąpił wielki rozkwit głównie koronek klockowych. Koronki brukselskie, wiązane z cienkich nici lnianych, miały tło siatkowe (wykonane techniką klockową) i wzór składający się z motywów roślinnych, a czasem przedstawień figuralnych (wykonane techniką igłową). Największy rozwój koronkarstwa w Brukseli przypadł na XVIII i XIX w. W XIX w. siatkowe, wiązane tło zastąpiono tiulem maszynowym. Zbliżone do koronek brukselskich były koronki brabanckie z XVII i XVIII w. Koronki z Brugii (koronki bruges) były początkowo wykonywane wyłącznie techniką klockową o wzorze wijących się gałązek na tiulowym tle; koronki te, pozbawione tiulowego tła, nazywano gipiurami. Od połowy XVII w. w Malines (Mechelen), Brukseli, Brugii i Gandawie wykonywano koronki malines, wiązane z nici lnianych. Ich tłem był tiul o 6-bocznych oczkach, a wzorem motywy gałązek obrzeżonych grubszą nitką. Należały one do najdoskonalszych technicznie i najpiękniejszych koronek klockowych. W XVII w. wszystkie koronki flandryjskie określano terminem „malines”. W końcu XVIII w. rozpowszechniły się koronki wykonywane z bardzo cienkich nici lnianych z motywami wici i rzutów kwiatowych — koronki valenciennes (walansjenki); zbliżone do nich były koronki binche. We Francji pierwsze manufaktury koronek założył w 2. połowie XVII w. J.B. Colbert. W Sedanie, Reims, Arras i Alençon wyrabiano koronki naśladujące włoskie koronki igłowe (point de France i point d’Alençon). W Paryżu, Arras i Chantilly wyrabiano koronki klockowe, koronki chantilly, wiązane z czarnych nici jedwabnych, czasem lnianych, o dekoracji składającej się z rzutów kwiatowych, motywów amfor i koszyczków na tle tiulowym (szczególnie modne w XVIII i XIX w.). Podobne do koronek chantilly były koronki blondes (blondyny), wiązane z 2 gatunkami nici bardziej i mniej skręconych, cieńszych i grubszych. W XVII i XVIII w. w Anglii, Hiszpanii i Niemczech wzorowano się głównie na włoskich koronkach igłowych lub flandryjskich klockowych.

W Polsce koronki, nazywane forbotami, były modne od XVII w.; wyrabiano je w XVIII w. w Grodnie, na początku XIX w. w Żywcu i in. miejscowościach; w XX w. zasłynęły ludowe koronki wyrabiane w Koniakowie (koronki szydełkowe) oraz na Podkarpaciu (koronki klockowe).

Anna Sieradzka

Bibliografia

M. Steczek Koronkarstwo, Warszawa 1983.