zbrodnie wojenne

zbrodnie wojenne,

pojęcie i geneza zbrodnii wojennych została po raz pierwszy wprowadzona do prawa i praktyki międzynarodowej podczas i na zakończenie I wojny światowej, znajdując normatywny wyraz w artykule 228 traktatu wersalskiego z 1919, który przewidywał karalność czynów naruszających prawa i zwyczaje wojenne.

Międzynarodowe prawo wojenne tworzyło się w ciągu wielu wieków. Początkowo jego zasady kształtowały się w drodze praktyki, stanowiły prawo zwyczajowe, niekiedy spisywane w aktach prawa wewnętrznego, czasem wprowadzane do umów międzynarodowych, zwłaszcza do traktatów pokojowych i umów o rozejmie, kapitulacji, wymianie rannych i jeńców. Od końca XIX w. zawierano wielostronne umowy, które kodyfikowały dotychczasowe normy prawa zwyczajowego, precyzowały je i udoskonalały. Przełomowe znaczenie miały zwłaszcza konferencje w Hadze 1899 i 1907, gł. zawarta w czasie konferencji tzw. IV konwencja haska z 1907 dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej i załączony do niej regulamin, zw. potocznie haskim regulaminem, które obowiązywały w czasie II wojny światowej. Akty te stanowiły jedną z podstaw oceny postępowania polityków, dowódców i in. osób w toku tej wojny, zwłaszcza zaś hitlerowskich i japońskich funkcjonariuszy państwowych i partyjnych oraz żołnierzy, dokonywanej przez sądy, gł. przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy (Trybunał Norymberski) oraz Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu. Zasady odpowiedzialności karnej za zbrodnie wojenne zostały zapisane także w statutach obu trybunałów. Zasady te oraz „zasady norymberskie” (przyjęte 1946 przez Zgromadzenie Ogólne ONZ) stały się częścią międzynarodowego prawa zwyczajowego. Po II wojnie światowej podpisano szereg wielostronnych umów międzynarodowych dotyczących gł. kwestii humanitarnych w czasie konfliktów zbrojnych; są to przede wszystkim 4 konwencje genewskie z 1949 o ochronie ofiar wojny: o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych, o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu, o traktowaniu jeńców wojennych, o ochronie osób cywilnych podczas wojny; ponadto 1977 zostały podpisane w Genewie 2 protokoły dodatkowe do tych konwencji: dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół I) oraz dotyczący ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół II). Ważnym uzupełnieniem zasad odpowiedzialności karnej za zbrodnie wojenne stała się konwencja ONZ z 1968, która wyłącza przedawnienie ścigania i karania za czyny stanowiące zarówno zbrodnie wojenne, jak i zbrodnie przeciwko ludzkości. Kolejny etap w rozwoju międzynarodowego prawa wojennego i zasad odpowiedzialności za zbrodnie wojenne nastąpił w 1. poł. lat 90. XX w. i uwidocznił się w Statutach tymczasowych międzynarodowych trybunałów karnych utworzonych na podstawie rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ: Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii (1993) oraz Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Rwandy (1994). Zakresem jurysdykcji pierwszego z nich zostały objęte m.in. dwie kategorie czynów: stanowiące tzw. poważne naruszenia konwencji genewskich z 1949 oraz stanowiące pogwałcenie praw i zwyczajów wojennych. Natomiast jurysdykcja drugiego trybunału obejmuje m.in. naruszenie art. 3 wspólnego dla konwencji genewskich z 1949 oraz postanowień II Protokołu dodatkowego z 1977. Ostatnim etapem rozwoju idei powszechnej indywidualnej odpowiedzialności za zbrodnie wojenne było szczegółowe uregulowanie tych zasad w Statucie stałego Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK), który został przyjęty na zakończenie konferencji w Rzymie 1998 (wszedł w życie 1 VII 2002).

W prawie polskim odpowiedzialność za zbrodnie wojenne reguluje częściowo dekret z 1944 O wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz zdrajców Narodu Polskiego, ustawa z 1964 w sprawie wstrzymania biegu przedawnienia w stosunku do sprawców najcięższych zbrodni hitlerowskich popełnionych w okresie II wojny światowej, ustawa z 1998 O Instytucie Pamięci Narodowej — Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu; ustawa z 1997 — przepisy wprowadzające Kodeks karny pozostawiła w mocy przepisy wymienionych ustaw, jednocześnie w nowym Kodeksie karnym ustawodawca przewidział odpowiedzialność karną sprawców przestępstw przeciwko pokojowi, ludzkości oraz prawu wojennemu; rozdział XVI tego kodeksu zawiera kilkanaście typów przestępstw wchodzących w zakres zbrodni wojennych Konstytucja RP w art. 42 przewiduje odpowiedzialność za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego, natomiast art. 43 stanowi, iż zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości nie podlegają przedawnieniu. Polska jest stroną zarówno wszystkich konwencji genewskich oraz obu Protokołów dodatkowych, jak i Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego.

Bibliografia

Ściganie i karanie sprawców zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości. Wybór dokumentów, red. C. Pilichowski, Warszawa 1978;

R. BIERZANEK Wojna a prawo międzynarodowe, Warszawa 1982;

F. RYSZKA Norymberga. Prehistoria i ciąg dalszy, Warszawa 1982;

R. LEMKIN Axis Rule in Occupied Europe, Washington 1944.