wezbranie

wezbranie,

hydrol. zjawisko hydrologiczne polegające na podniesieniu stanu wody w rzece lub jeziorze, powstałe w wyniku zwiększonego zasilania lub podpiętrzenia zwierciadła wody, utrudniającego swobodny odpływ;

wezbranie wywołane wzmożonym zasilaniem powstają wskutek intensywnych (nawalnych) lub długotrwałych wysokich opadów deszczu, a także gwałtownego topnienia pokrywy śnieżnej; wysokim stanom wody w korycie odpowiadają maks. przepływy. Wezbranie spowodowane piętrzeniem wody w korycie może zaistnieć w wyniku: zatoru śryżowego lub lodowego, nadmiernego rozwoju roślinności w korycie rzeki, nagromadzenia się w nim pni drzew; spiętrzenie stanów wody w korytach rzek i zalewach może być także wywołane wiatrami sztormowymi wiejącymi w kierunku brzegów; w czasie tego typu wezbranie maksymalne stany wody w korycie nie są wynikiem zwiększonego zasilania, stąd też nie zawsze odpowiadają im maks. przepływy. W naszej strefie klim. wydziela się 4 typy genetyczne wezbranie: opadowe, roztopowe, zatorowe, sztormowe. Wśród wezbranie opadowych wyróżnia się: nawalne, wywołane przez lokalne burze termiczne i deszcze nawalne, pojawiające się zazwyczaj w lipcu i sierpniu, najczęściej w górach i na wysoczyznach; frontalne, wywołane przez deszcze występujące w strefie frontów atmosferycznych, zazwyczaj od czerwca do września, w terenach górskich, podgórskich i na nizinach; rozlewne, podobne w swej genezie do frontalnych, ich przyczyną są opady, na których wydajność ma wpływ ukształtowanie terenu, występują w rejonach górskich od czerwca do września, mają największy zasięg terytorialny. Wezbranie roztopowe są spowodowane gwałtownym tajaniem pokrywy śnieżnej, często przyspieszonym przez deszcze padające w tym okresie, zwykle w marcu i kwietniu, choć zdarzają się również podczas odwilży śródzimowych; mają duży zasięg terytorialny; w Polsce najczęściej występują w dorzeczu Narwi. Wezbranie zatorowe zaś są spowodowane nasileniem występowania zjawisk lodowych w nieuregulowanych rzekach, o korycie z licznymi kępami i odsypiskami; tworzą się najczęściej w przewężeniu koryt na ostrych zakrętach i przekrojach mostowych. Dzieli się je na: śryżowe, wywołane szybkim i obfitym tworzeniem się śryżu i lodu dennego, które zatykając przekrój poprzeczny rzeki, powodują spiętrzanie wody, zazwyczaj w rzekach nizinnych w pierwszej fazie tworzenia się zjawisk lodowych, gł. w grudniu i styczniu, oraz lodowe, powstające w wyniku spiętrzenia się kry podczas spływu lodów, zarówno w rzekach górskich, jak i nizinnych, w końcowej fazie zlodzenia, gł. w lutym i marcu. Wezbranie sztormowe są wywołane przez wiatry sztormowe, które wiejąc w kierunku brzegów, utrudniają odpływ do morza; występują najczęściej zimą (od grudnia do lutego) w ujściowych odcinkach rzek, uchodzących do morza i w zalewach. W zależności od natężenia zjawiska wyróżnia się wezbranie zwykłe, sięgające poziomu wody brzegowej lub poziomu niskiej wielkiej wody, oraz wezbranie katastrofalne, przekraczające poziom średniej wysokiej wody. Te ostatnie są najczęściej przyczyną powodzi. Zwykle wezbranie rozpoczyna się w górnej części dorzecza i narastając przemieszcza się wzdłuż biegu rzeki tworząc falę wezbraniową; strefa przyboru wody stanowi czoło fali, a strefa opadania — grzbiet. W miarę posuwania się fali z biegiem rzeki, wskutek różnicy prędkości przepływu w obu strefach fali, jej czoło ulega skracaniu, długość powiększa się, maleje wysokość. Na zjawisko spłaszczania się i deformacji fali mają także wpływ retencja koryta i doliny rzeki. Czynnikami zakłócającymi przebieg fal wezbraniowych są również przerwania wałów przeciwpowodziowych oraz magazynowanie lub wypuszczanie wody ze zbiorników retencyjnych. Kulminacje wezbranie przenoszą się w dół rzeki na ogół z prędkością 13–15 km/godz. w rzekach górskich i 2–3 km/godz. w rzekach nizinnych. Przebieg przemieszczania się kulminacji wzdłuż biegu rzeki bywa zakłócany przez fale wezbraniowe dopływów, które mogą przyspieszać lub opóźniać kulminację na recypiencie poniżej swego ujścia. Zjawisko to wyraźnie występuje w dorzeczu górnej Wisły. Kulminacje dopływów takich jak: Raba, Dunajec, Wisłoka, przeważnie wyprzedzają spłaszczoną już kulminację przemieszczającą się z górnego biegu Wisły, a kulminacja Sanu zazwyczaj występuje z opóźnieniem. Najbardziej niekorzystny przypadek występuje wówczas, gdy przy ujściu spotkają się kulminacje recypienta i dopływu. Każde wezbranie ma wyraźny pocz., punkt kulminacyjny i koniec. Falę wezbraniową charakteryzuje się podając: stan lub przepływ na początku wezbranie, kulminację wezbranie, jego przepływ maks., stan lub przepływ po przejściu wezbranie, stan lub przepływ alarmowy, który jest sygnałem do rozpoczęcia zorganizowanej akcji przeciwpowodziowej, objętość fali wezbranie i powodziowej, czas trwania wezbranie Wysokość fali wezbraniowej zależy od ilości przepływającej wody i od czynników regulujących prędkość przepływu, do których należą: spadek koryta, jego szerokość i kształt, szerokość łożyska rzeki. Kulminacje pol. rzek na ogół nie przekraczają 10 m (Dunajec w Krościenku n. Dunajcem — 5 m, Raba w Proszówkach — 8 m, dolna Wisła — 9 m, Narew przy ujściu — 6 m). Czas trwania wezbranie jest różny i zależy od: cech morfometrycznych zlewni (wielkość, kształt, spadek terenu, lesistość, gęstość sieci rzecznej i jej układ, jeziorność), charakteru opadów (intensywność, czas trwania, grubość pokrywy śnieżnej i czas jej tajania), warunków pogodowych (temp. powietrza), stanu retencji zlewni (gdy podłoże jest nasycone wodą, wówczas przy wysokich opadach mogą powstawać gwałtowne wezbranie). Wezbranie mogą pojawiać się, zależnie od swej genezy, w różnych porach roku. W dorzeczu Wisły 70% rocznych kulminacji występuje w półroczu zimowym (w tym w marcu 28%, w kwietniu 23%), a 30% w półroczu letnim (w tym 11% rocznych kulminacji zdarza się w lipcu). W dorzeczu Odry w półroczu zimowym zdarza się 59% kulminacji rocznych (w tym w marcu 27%), w półroczu letnim 41% (w tym 14% kulminacji występuje w lipcu).