wczesnochrześcijańska sztuka
 
Encyklopedia PWN
wczesnochrześcijańska sztuka, sztuka starochrześcijańska,
twórczość artystyczna pierwszych społeczeństw chrześcijańskich, rozwijająca się w dziedzinach architektury, sztuk plastycznych i rzemiosła artystycznego między początkiem III w. a przełomem VI i VII w. na obszarze cesarstwa rzymskiego;
sztuka wczesnochrześcijańska wykształciła większość stosowanych w następnych okresach typów architektonicznych i formuł ikonograficznych; dzieli się na 2 okresy: pierwszy, do daty uznania chrześcijaństwa za religię państwową (na mocy edyktu mediolańskiego 313), zwany we Włoszech katakumbowym, i drugi — okres kultu publicznego, gdy Kościół pozostawał pod opieką cesarską.
W pierwszym okresie miejscami kultu były domy prywatne, tzw. tituli (Dura Europos 232) i kościoły (S. Martino ai Monti w Rzymie, początek III w., powstał obok miejsca kultu zwanego titulus). Sztuka wczesnochrześcijańska była związana z ideą życia pozagrobowego; zmarłych grzebano w katakumbach (najważniejsze zespoły w Rzymie i Neapolu); wnętrza o ciekawej dekoracji malarskiej, której tematyka obejmowała symbole (wyobrażenia orantów, Dobrego Pasterza), przekształcone motywy antyczne oraz nieliczne sceny ze Starego Testamentu. W drugim okresie (IV w.) wytworzył się typ powszechnie przyjętego budynku kultowego — bazyliki 3- lub 5-nawowej, kolumnowej, ze sklepioną apsydą, korpusem przykrytym drewnianym stropem lub otwartą więźbą dachową (S. Giovanni in Laterano, S. Paolo fuori le Mura w Rzymie).
Osobne miejsce, ze względu na czas powstania (po 326) i historyczne znaczenie, mają wielokrotnie później naśladowane kościoły w Palestynie (bazylika Narodzenia Chrystusa w Betlejem i Św. Grobu z rotundą Zmartwychwstania w Jerozolimie). Bazyliki budowane w Rzymie IV–VI w. nawiązują do swoich poprzedniczek (S. Sabina w Rzymie), mają skromny wygląd zewnętrzny i bogatą dekorację wnętrz (tkaniny, rzeźby, wyroby złotnicze, malowidła, mozaiki, w których przeważają wyobrażenia Chrystusa w otoczeniu symboli ewangelistów lub apostołów i świętych, a także sceny historyczne). Formy centralne stosowano głównie przy wznoszeniu martyriów i wywodzących się z nich kościołów (S. Stefano Rotondo w Rzymie), baptysteriów (S. Giovanni in Fonte w Rawennie) i mauzoleów (S. Costanza w Rzymie). Na Bliskim Wschodzie przeważały budowle kamienne, często sklepione. W Syrii były to bazyliki o trójdzielnym zakończeniu części wschodniej (w wyniku dodania pastoforiów po bokach apsydy) i z 2 wieżami od zachodu (Turmanin), o obfitej i klasycznej w charakterze dekoracji rzeźbiarskiej, a także budowle o różnorodnych planach centralnych (kościół Św. Jerzego w Izra 515). W Azji Mniejszej od IX w. wznoszono świątynie na rzucie krzyża greckiego, z kopułą na skrzyżowaniu, a w Mezopotamii kościoły o nawie szerszej w stosunku do długości.
W sztuce wczesnochrześcijańskiej rozpoczął się rozwój malarstwa ikonowego (zachowane m.in. na półwyspie Synaj). W malarstwie książkowym narracyjny styl ilustracji nawiązywał do wzorów aleksandryjskiego iluzjonizmu. W dziedzinie rzeźby do rzadkości należały pełnoplastyczne posągi, przeważał relief wypukły, stosowany głównie w sarkofagach zdobionych scenami historycznymi, reprezentacyjnymi lub symbolami. Istniała również rzeźba w drewnie (drzwi w S. Sabina w Rzymie), kości słoniowej, rozwijało się złotnictwo, powstawały wyroby ceramiczne i ze szkła złoconego oraz tkaniny.
Bibliografia
B. FILARSKA Początki architektury chrześcijańskiej, Lublin 1983;
B. FILARSKA Początki sztuki chrześcijańskiej, Lublin 1986;
E. JASTRZĘBOWSKA Sztuka wczesnochrześcijańska, Warszawa 1988;
B. WRONIKOWSKA Picturae sacrae, Lublin 1990;
A. GRABAR L’arte paleocristiana 200–395, Milano 1967;
M. SCHAPIRO Late Antique, Early Christian and Mediaeval Art, London 1980.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Adam i Ewa, malowidło wczesnochrześcijańskie w katakumbach Tharsona w Rzymie (Włochy), koniec III w. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, Dobry Pasterz, malowidło z katakumb Pryscylli, 2. poł. III w. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, wnętrze kościoła San Giorgio in Velabro, ok. 840fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Poitiers, wczesnochrześcijańskie baptysterium St. Jean, II–VI w. (Francja)fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Pafos, ruiny bazyliki wczesnochrześcijańskiej na terenie Nowego Pafos fot. W. Jerke/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przejście przez Morze Czerwone, płaskorzeźba z rzymskiego sarkofagu, IV w. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia