upośledzenie umysłowe

upośledzenie umysłowe, dawniej oligofrenia, niedorozwój umysłowy,

med. stan wyrażający się gł. nieosiągnięciem odpowiedniej dla wieku sprawności procesów poznawczych, tj. zdolności spostrzegania, pojmowania, oceniania, rozumowania, zapamiętywania, mówienia, wypracowywania reakcji i uczenia się;

obecnie coraz częściej nazywany niepełnosprawnością intelektualną; często powiązany z nieprawidłowościami w kształtowaniu się osobowości, a w przypadku głębszych postaci upośledzenia — z zaburzeniami fiz. i psychicznymi. Istotne zmniejszenie sprawności intelektualnej oznacza obniżenie ilorazu inteligencji (IQ) o więcej niż 2 odchylenia standardowe (ok. 30 pkt. poniżej 100 w psychol. skalach inteligencji). Rozróżnia się upośledzenie umysłowe: lekkie (IQ 50–69), umiarkowane (IQ 35–49), znaczne (IQ 20–34), głębokie (IQ 0–19); stopniom tym odpowiadają różnice w poziomie sprawności i samodzielności życiowej dzieci i dorosłych.

Związek upośledzenia umysłowego z kształtowaniem się osobowości jest wielokierunkowy: deficyt funkcji intelektualnych utrudnia normalny rozwój uczuciowy i społ., a zaburzenia w tych sferach mogą wtórnie prowadzić do obniżenia sprawności intelektualnej. Niesprawności intelektualnej mogą towarzyszyć zaburzenia percepcyjne (wzroku, słuchu), ruchowe, mowy, kontaktu, nastroju, tożsamości i in. Obniżenie IQ nie wyklucza specyficznych uzdolnień i dobrych wyników w wybranych sferach aktywności szkolnej, zaw., artyst., sport., społ. i in.

Zgodnie z tradycyjnymi poglądami upośledzenie umysłowe było traktowane przede wszystkim jako następstwo wad genetycznych (np. zespół Downa), zaburzeń metabolicznych (np. karłowatość przysadkowa), uszkodzeń mózgu nabytych w okresie ciąży, porodu i wcześnie po urodzeniu (encefalopatia), a także jako możliwy skutek zaniedbania środowiskowego i braku opieki macierzyńskiej (sieroca choroba). Współcześnie upośledzenie umysłowe ujmuje się jako rezultat nieprawidłowego rozwoju dziecka, uwarunkowany współdziałaniem czynników biol., społ. i psychologicznych. Profilaktyka upośledzenia umysłowego polega na poradnictwie genetycznym i na tworzeniu jak najlepszych warunków rozwoju dzieci już od poczęcia. Wczesna interwencja med., psychol. i pedag. może w wielu przypadkach prowadzić do usunięcia lub złagodzenia pierwotnej przyczyny zaburzeń rozwoju, zapobiec upośledzeniu oraz jego dalszym niekorzystnym skutkom. Funkcjonowanie osób z upośledzeniem umysłowym w społeczeństwie zależy od stworzonych im warunków życiowej aktywności, rodzaju edukacji, zastosowanych środków leczn., a także ogólnego poziomu akceptacji. Współczesne tendencje w rehabilitacji dzieci i dorosłych z upośledzeniem umysłowym polegają na maks. zbliżeniu warunków ich życia do normalnych i jak najdalej idącym włączaniu ich w szersze kręgi społ. (na poziomie przedszkolnym, szkolnym i zaw.). Stopień rozpowszechnienia upośledzenia umysłowego w społeczeństwie ocenia się — w zależności od przyjętych wskaźników — na 1–3%.

Małgorzata Kościelska

Bibliografia

H. OLECHNOWICZ Wyzwalanie aktywności dzieci głębiej upośledzonych umysłowo, Warszawa 1994;

M. KOŚCIELSKA Oblicza upośledzenia, Warszawa 1995.