ruchy społeczne

ruchy społeczne,

celowa działalność na dużą skalę większej lub mniejszej części członków społeczeństwa, nie mieszcząca się, przynajmniej początkowo, w istniejących ramach instytucjonalnych.

Zarówno jej cele, jak i formy są zwykle bardziej lub mniej sprzeczne z regułami przyjmowanymi w danym miejscu i czasie za obowiązujące. Jest to przy tym działalność odznaczająca się wysokim stopniem dobrowolności i spontaniczności, ale przynajmniej do pewnego stopnia zorganizowana i trwająca znacznie dłużej niż np. żywiołowe wystąpienie tłumu. Różni się więc ona zasadniczo, z jednej strony, od działalności partii polit. i in. organizacji będących częściami sformalizowanego i ustabilizowanego systemu instytucji, z drugiej strony — od demonstracji, zamieszek lub rozruchów będących jedynie odruchową, chaotyczną i krótkotrwałą reakcją na pewne wydarzenie. Celem r.s. jest spowodowanie zmiany istniejącego stanu rzeczy lub niekiedy, wprost przeciwnie, przeciwdziałanie takiej zmianie. Z reguły są one wyrazem niezadowolenia i sprzeciwu. Są przeważnie jedyną drogą, którą w istniejących warunkach grupy zależne, upośledzone i pozbawione skutecznej reprezentacji mogą dochodzić do głosu, domagać się respektowania swoich wartości, interesów i praw oraz wywierać wpływ na bieg wydarzeń. Jest to również droga obrony ważnych interesów ogólnospoł., które w danych warunkach nie znajdują jeszcze zrozumienia ani u rządzących, ani u większości społeczeństwa.

R.s. występowały we wszystkich epokach (np. wczesne chrześcijaństwo, średniowieczne herezje, reformacja, rewolucje ang. i fr.), ale w ostatnich 2 stuleciach, a zwłaszcza w ostatnim półwieczu, stały się bez porównania liczniejsze i bardziej wielopostaciowe. Obfitował w nie już XIX w., kiedy rozwijały się ruchy socjalist. rozmaitych odcieni oraz niemniej liczne ruchy narodowe. Wtedy też zawiązał się np. ruch na rzecz emancypacji kobiet. Tendencja ta uległa wzmocnieniu w XX w., który przyniósł m.in. takie wydarzenia jak masowe ruchy rewolucyjne i antykolonialne, ruch bez użycia przemocy (satjagraha), pacyfizm, masowe działania na rzecz równouprawnienia ludności kolorowej w USA, RPA i in. krajach, liczne ruchy populistyczne, rewolta studencka 1968, ruch Zielonych, coraz potężniejszy feminizm itd. W Polsce klas. przykładem r.s. była Solidarność przed 1989. Społeczeństwo współcz., w szczególności społeczeństwo demokr., to, zdaniem niektórych autorów, movement society, albowiem nie ma w nim takiej kwestii, która nie stawałaby się punktem wyjścia jakichś r.s. Zawiązywały się one i zawiązują wokół takich spraw, jak potrzeba ochrony naturalnego środowiska, prawa obywatelskie i prawa człowieka, sytuacja mniejszości, samorząd, dopuszczalność aborcji, oświata, wiara w Boga, wolność rel., odnowa moralna, orientacja seksualna, miejsce kobiet w społeczeństwie, młodzież, bezrobocie, ubóstwo, pokój i wojna, różnice nar., etniczne i regionalne, wykorzystanie energii atomowej, ochrona konsumentów, traktowanie zwierząt, imigracja, przebieg autostrad i nieskończenie wiele innych spraw, niekiedy tylko o lokalnym i epizodycznym charakterze. Niektóre z tych r.s., a mianowicie te, których celem jest np. zapewnienie wszystkim członkom społeczeństwa pełni praw obywatelskich czy też poprawa sytuacji materialnej określonej kategorii obywateli, są poniekąd bezpośrednią kontynuacją r.s. znanych już w XIX w. lub wcześniej, niektóre jednak nie mają hist. precedensów. W związku z tym odróżnia się tzw. stare i nowe ruchy społeczne, przy czym cechą konstytutywną tych drugich miałoby być to, że w imię wspólnoty poglądów łączą się w nich ze sobą w celu rozwiązania jakiegoś jednego problemu społ. ludzie z nader różnych środowisk, a ośrodkiem mobilizacji są gł. podzielane przez nich wartości, nie zaś grupowy interes materialny. Współczesny rozkwit r.s. ma wiele przyczyn, do których należy powstanie na skutek industrializacji i urbanizacji wielkich skupisk ludności, demokratyzacja i postęp oświaty, dostępność informacji i łatwość ich przekazywania, kult zmian i wiara w możliwość ich przyspieszania, towarzyszący względnej poprawie sytuacji materialnej wzrost wymagań, większa ilość wolnego czasu itp. Rozkwit ten następuje przede wszystkim w tych krajach, w których jest zapewnione formalnie i faktycznie przynajmniej pewne minimum swobody działania obywateli lub autorytarna władza jest zbyt słaba, aby tę swobodę zlikwidować lub radykalnie ograniczyć. Rządy autorytarne, a zwłaszcza totalitarne, z reguły usiłują zapobiegać powstawaniu r.s. lub wtłaczają je w przygotowane przez siebie ramy instytucjonalne.