propaganda
celowe oddziaływanie na zbiorowości i jednostki zmierzające do pozyskania zwolenników i sojuszników, wpojenia pożądanych przekonań i wywołania określonych dążeń i zachowań.
[łac.],
propaganda
Encyklopedia PWN
Zwykle celem jest upowszechnienie (narzucenie odbiorcom) trwałych postaw; wtedy propaganda jest jednym z kanałów indoktrynacji. Oddziaływania doraźne służące konkretnym celom są zw. agitacją. W kształtowaniu postaw za pośrednictwem przekazu informacji są wykorzystywane środki perswazji intelektualnej i emocjonalnej (słowa, gesty, symbole, skojarzenia, obrazy), rozmaite metody manipulacji (np. prowokacji, dezinformacji, tendencyjnej selekcji i interpretacji faktów); niekiedy propaganda staje się nośnikiem przymusu moralnego, a nawet przemocy psychicznej i symbolicznej.
Propaganda powstała w XIX w. pod wpływem: ukształtowania demokratycznej, parlamentarnej formy rządów, stopniowego upowszechniania praw wyborczych, rozwoju mechanizmów walki wyborczej; powstania opinii publicznej, częściowo niezależnej w korzystaniu ze źródeł informacji od ośr. władzy i poszczególnych sił polit.; rozwoju masowych ruchów społ., związków zaw. i partii politycznych. Bodźcem do rozwoju propagandy stało się doskonalenie techniki i zasięgu środków masowego przekazu (prasa, film, radio, telewizja, wideo), zwłaszcza po II wojnie światowej. Czynnikiem stymulującym stały się cechy sytuacji hist. (epoka wielkich ideologii, masowych ruchów polit. oraz ustrojów autorytarnych i totalitarnych, globalizacja rywalizacji mocarstw, konfliktów i wojen, globalna konfrontacja systemów ustrojowych). Kształt współcz. propagandy określają mechanizmy kultury masowej, w tym wzorce i techniki reklamy stosowane do upowszechniania idei kult., rel. i politycznych.
Propaganda zyskała szczególne znaczenie w sferze polit.; stała się narzędziem walki wyborczej, parlamentarnej i pozaparlamentarnej, wywierania nacisku, kontroli, podporządkowania, rządzenia, w służbie partii rządzących lub sił dążących do przejęcia władzy albo wręcz obalenia istniejącego ustroju. Cele ideol. i pragmatycznopolit. są osiągane nie tylko przez (dez)informacje polit., ale również na innych płaszczyznach (propaganda ekonomiczna, propaganda socjologiczna — krzewiąca pożądany styl życia i in.).
Propaganda odgrywa decydującą rolę w ruchach społ. i ustrojach totalitarnych (komunist. i faszystowskich) oraz w systemach autorytarnych. Propaganda totalna zakłada całkowite uzależnienie odbiorcy od nadawcy, zanik samodzielności odbiorcy, zatarcie różnicy między informacją o obiektywnych faktach a narzuconą oceną; jest agresywna (demaskowanie, podporządkowanie, kształtowanie uprzedzeń i poparcia). Propaganda może być narzędziem polityki hegemonistycznej i ekspansjonistycznej, jak również polityki globalnej, w tym instrumentem walki różnych systemów ustrojowych w skali międzynar. lub lokalnej. Wyrazem tego jest wojna psychologiczna: ingerencja w sprawy wewn. innych krajów, gł. dywersyjna, zmierzająca do destabilizacji danego państwa (bloku), zmiany układu sił, podważenia społ. poparcia dla ośr. władzy lub ustroju, wsparcia wewn. sił odśrodkowych lub opozycyjnych. Polega na oddziaływaniu propagandowym (informacyjnym, emocjonalnym) wspartym oddziaływaniami ekon. (służącymi uzależnieniu), kult., metodami prowokacji polit., presji dyplomatycznej, demonstracji militarnej.
W języku potocznym utrwaliło się wartościujące znaczenie terminu propaganda jako synonimu „prania mózgów”, autorytatywnego i zmasowanego kłamstwa; przeciwieństwo informacji, refleksji, dyskusji.
