orkiestra
typ muzycznego zespołu instrumentalnego;
[gr.],
orkiestra
Encyklopedia PWN
w tym znaczeniu termin orkiestra pojawił się w 2. połowie XVII w.; rodzaje orkiestr: symfoniczna (mała, wielka i zwiększona), operowa, kameralna, smyczkowa, dęta (np. mała, tzw. fanfara, średnia, tzw. harmonia), także wojskowa, rozrywkowa, taneczna, jazzowa (band) i in. W historii muzyki największą rolę odegrała orkiestra symfoniczna, w której skład wchodzi współcześnie 50–120 instrumentalistów; obejmuje: kwintet smyczkowy, instrumenty dęte drewniane, dęte blaszane, perkusyjne, harfy, fortepian i in.; kierowana przez dyrygenta. Zalążkiem orkiestry symfonicznej były zespoły powstałe w okresie baroku, ograniczone do instrumentów smyczkowych (np. we Francji orkiestra królewska złożona z 24 skrzypków), do których na początku XVIII w. dodano instrumenty dęte; w orkiestrze barokowej stosowano klawesyn do realizacji basso continuo. Orkiestra klasyczna (mała orkiestra symfoniczna) wykształciła się w szkole mannheimskiej i u klasyków wiedeńskich; jej podstawą był kwintet smyczkowy (ok. 20 skrzypiec, 4 altówki, 4 wiolonczele, 4 kontrabasy), podwójnie obsadzone instrumenty dęte i kotły; L. van Beethoven zwiększył skład orkiestry wprowadzając 4 rogi, 3 puzony, flet piccolo, kontrafagot, powiększoną perkusję. Dalsza rozbudowa nastąpiła w romantyzmie i neoromantyzmie, zwłaszcza u R. Wagnera, który ustalił skład wielkiej i zwiększonej orkiestry symfonicznej (potrójna lub poczwórna obsada instrumentów dętych, zwiększenie grupy smyczków i perkusji, wprowadzenie na stałe tuby, harfy). Wyrazem tendencji do powiększenia orkiestry była np. VIII Symfonia (1907) G. Mahlera, zwana Symfonią tysiąca. Na początku XX w. zaznaczyła się tendencja do kameralizacji obsady orkiestrowej (np. Symfonia kameralna opus 9 A. Schönberga, na 15 instrumentów, 1912), po II wojnie światowej — do posługiwania się nietypowym składem instrumentów (także elektronicznych, taśmy magnetyczne), uzależnionym każdorazowo od koncepcji brzmieniowej kompozytora.
