mobilności przestrzennej przejście
 
Encyklopedia PWN
mobilności przestrzennej przejście,
demogr. specyficzny proces zmiany nasilenia i form ruchliwości terytorialnej ludzi, związany z modernizacją.
Proces ten wykazuje wyraźne prawidłowości w układzie czasowo-przestrzennym, m.in. jego cechą jest przejście od stosunkowo słabej mobilności w społeczeństwie przednowoczesnym do stosunkowo silnej mobilności w społeczeństwie ponowoczesnym. Do zjawisk modernizacyjnych, wywierających wpływ na przejście mobilności przestrzennej , należy przede wszystkim demograficzne przejście. W trakcie przejścia demograficznego, stopniowo aż do pewnego momentu, liczba urodzeń w coraz większym stopniu przewyższa liczbę zgonów, na skutek czego przyrost naturalny jest nie tylko dodatni, ale też stale rośnie, i ostatecznie (jeśli nie towarzyszy temu odpowiednia emigracja netto) zwiększa się liczebność populacji. Ponieważ przed przejściem demograficznym ludność zamieszkuje głównie obszary wiejskie, zwiększony w trakcie tego procesu przyrost naturalny skupia się przede wszystkim na wsi, powodując właśnie tam w stosunkowo krótkim czasie wzrost relacji liczby ludności do dostępnych zasobów materialnych, i tym samym stwarza wśród ludności wiejskiej znaczny potencjał emigracyjny. Emigrację „nadwyżkowych” zasobów demograficznych umożliwiają (lub sprzyjają jej) inne zjawiska, np. związane z industrializacją: fundamentalne przemiany struktury gospodarczej i rozwój społecznego podziału pracy, które z jednej strony wywołują, choć nie zawsze w dostatecznym stopniu synchronicznie, wypychanie ludzi ze wsi (ogólnie — z obszarów o obniżonym popycie na pracę) oraz przyciąganie ich do miast (ogólnie — do obszarów o wzmożonym popycie na pracę), a z drugiej strony wymagają podwyższonej adaptatywności przepływu siły roboczej, reprezentującej określone kwalifikacje i zawody, zgodnie z impulsami rynku pracy. Pośrednio ten potencjał mobilności przestrzennej wspomaga również poszerzenie się praw obywatelskich (w tym uzyskanie pełniejszej swobody przemieszczania się) wśród warstw wcześniej upośledzonych pod tym względem oraz rozwój transportu i komunikacji.
Koncepcję przejścia mobilności przestrzennej , jako hipotezę przejścia mobilności przestrzennej , sformułował 1971 W. Zelinsky. Dziś hipoteza ta stanowi klasyczną, jedną z nielicznych, ogólną teorię migracji. W ramach tej teorii przejście mobilności przestrzennej jest postrzegane jako celowy proces adaptacyjny, zmierzający do zrównoważenia zasobów demograficznych i zasobów pracy, a także relacji ludności względem otoczenia, w sytuacji głębokiego naruszenia dawnej równowagi przez procesy modernizacyjne. Według Zelinsky’ego mobilność terytorialna ludności realizuje się za pomocą różnych form, które w pewnym stopniu, w danym okresie, mogą się wzajemnie zastępować, a w pewnym — również następować po sobie w kolejnych okresach. Intensywność mobilności, ucieleśnionej w każdej z tych form, ulega określonym zmianom w miarę pogłębiania się modernizacji wraz z przesuwaniem się społeczeństw od stadium przednowoczesnego ku stadium supernowoczesnemu. Zmiany te są nieuchronne, powszechne, sekwencyjne i nieodwracalne.
Występują 4 formy mobilności o charakterze migracji: ruch ze wsi do miast, ruch wewnątrz miast lub między miastami, ruchliwość międzynarodową i wędrówki ku rubieżom, polegające na zasiedlaniu nie zamieszkanych dotąd terytoriów, oraz cyrkulacja, czyli ruch powtarzalny lub cykliczny, często krótkotrwały, u którego podłoża nie kryje się intencja trwałej zmiany miejsca zamieszkania. Tylko jedna forma migracji — wewnątrzmiejska (lub odbywająca się między miastami), charakteryzuje się stałym wzrostem nasilenia o charakterystycznych zmiennych przyrostach absolutnych (od słabego lecz nasilającego się, poprzez silny aż po słaby i gasnący). Podobnie przebiega cyrkulacja. Pozostałe formy migracji początkowo nasilają się, by od pewnego momentu w procesie modernizacji zacząć się kurczyć. Najpierw i najbardziej gwałtownie (praktycznie aż do całkowitego ustania) słabnie w tym procesie ruch ku rubieżom, w dalszej kolejności odpływ ze wsi do miast, natomiast najpóźniej i z najmniejszą siłą — migracje międzynarodowe. Warto zwrócić uwagę na metamorfozę różnych form mobilności, np. na zastąpienie migracji ze wsi do miast przez cyrkulację, a cyrkulacji przez migracje między miastami.
Hipoteza przejścia mobilności przestrzennej postuluje również 2 formy „unikniętej mobilności” (w przeciwieństwie do rzeczywiście zrealizowanej) przez jej substytuowanie. Mianowicie, pod koniec procesu modernizacji, część migracji nie dochodzi do skutku, bo jej funkcje przejmuje cyrkulacja, a części cyrkulacji unika się z kolei przez całkowite zaniechanie mobilności. W pierwszym przypadku decydującym czynnikiem, powodującym to zjawisko, jest rozwój nowoczesnego transportu, w drugim — rozwój nowoczesnej komunikacji międzyludzkiej i informatyzacji, a w obu — efektywniejsza organizacja procesów społecznych (np. świadczenie usług czy dystrybucja i realizacja towarów).
Hipoteza Zelinsky’ego, mimo że zarysowuje ogólną, „wygładzoną” tendencję mobilności oraz wytycza analityczną perspektywę tego zjawiska, dzięki czemu może stanowić dogodne narzędzie służące do interpretacji ruchliwości przestrzennej dowolnej populacji w dowolnym okresie przejścia mobilności przestrzennej , oraz że ma jasne przesłanie predykcyjne, jest przedmiotem różnorodnej krytyki. Najsilniej podważa się kompletność i uniwersalny walor tej teorii, dowodząc, że nie uwzględnia ona wszystkich ważnych form mobilności terytorialnej (zwłaszcza, że ujmuje cyrkulację w nazbyt jednorodny sposób) oraz, że posuwa się zbyt daleko w uogólnianiu na wszystkie społeczeństwa europejskich doświadczeń z XVIII–XX w. Ten ostatni zarzut jest również stawiany teoretykom modernizacji i przejścia demograficznego, z których dorobku czerpie koncepcja przejścia mobilności przestrzennej .
Marek Okólski
Bibliografia
P. Dorejko Przemiany struktur społeczno-demograficznych ludności, w: Teoria przejścia demograficznego, red. M. Okólski, Warszawa 1990;
W. Zelinsky The Hypothesis of the Mobility Transition, „The Geographical Review” 1971 no 2.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia