krytyka literacka

krytyka literacka,

działalność kulturotwórcza, której celem jest komentowanie i ocenianie dzieł literackich.

Dotyczą one gł. współcz. zjawisk lit.; także minionych, dla wskazania literaturze współcz. określonych tradycji. Główne zadania krytyki literackiej: 1) prezentacja zjawisk twórczości lit. w celach informacyjnych lub popularyzatorskich, 2) ocena tych zjawisk z punktu widzenia określonych — artyst. i pozaartyst. — kryteriów wartości, postulatów i norm, 3) kształtowanie postaw twórców oraz opinii i upodobań publiczności lit., 4) wypracowywanie metod analizy i interpretacji faktów literackich.

Krytyka literacka, zjawisko złożone, historycznie zmienne i niejednolite, rozwijała się w epokach dawniejszych w obrębie takich dziedzin, jak: poetyka, retoryka, filozofia, teologia, moralistyka, historiografia, publicystyka społ.-polit.; w epoce renesansu wiązała się z praktyką lit., hasłami szkół poet., programów lit., analizą tradycji (m.in. Erazm z Rotterdamu, M. de Montaigne, J.C. Scaliger; w Polsce — M.K. Sarbiewski, Ł. Opaliński); krytyka klasycyst. wprowadziła normatywizm w określaniu zasad twórczości i kryteriów jej oceny, z punktu widzenia zgodności praktyki pisarskiej z obowiązującą poetyką (m.in. J. Chapelain, N. Boileau, J. Dryden; w Polsce — F.N. Golański, F.K. Dmochowski); krytyka preromant. i romant. przyznawała pisarzom prawo do swobodnych i subiektywnych decyzji artyst., jej zainteresowania skupiały się gł. na osobowości twórcy (m.in. G. de Stäel, F. i A.W. Schleglowie, W. Hazlitt; w Polsce — M. Mochnacki); z tego przesunięcia zainteresowań wykształciła się następnie krytyka biografistyczna (Ch.A. Sainte-Beuve); program literatury realist., będącej odbiciem rzeczywistości społ. i wyrazem postaw ideowych, stworzyli ros. demokraci rewolucyjni (W. Bielinski, N. Czernyszewski; w Polsce — E. Dembowski). Kontrowersje prowadziły do polemik krytycznolit., niekiedy o znaczeniu przełomowym w rozwoju krytyki literackiej; pierwsza we Francji, spór tzw. starożytników i nowożytników, w Polsce — spór klasyków z romantykami. Nowoczesne formy krytyki literackiej ukształtowały się w pełni w 2 poł. XIX w., w związku z wyodrębnieniem się historii literatury jako samodzielnej dyscypliny badawczej oraz rozwojem życia lit. (zwłaszcza czasopiśmiennictwa lit.); krytyka literacka występuje odtąd jako działalność o charakterze nauk. (tzw. krytyka akademicka), postulatywnym (m.in. jako instrument polityki kult.), użytkowym (informacyjnym, popularyzatorskim); charakteryzuje ją różnorodność typów — od działalności nauk. (Nowa Krytyka) do recenzji dziennikarskiej, występuje jako programowa wypowiedź pisarzy (→ manifest literacki, fragment dzieła lit.).

Na nowoczesną krytyką literacką oddziałał prąd pozytywistyczny (H. Taine, W. Scherer; w Polsce — P. Chmielowski, S. Tarnowski) oraz przełom antypozytywistyczny (W. Dilthey). W XX w. pojawił się nurt marksist. (G. Plechanow, A. Łunaczarski, G. Lukács); na rozwój kierunków w krytyce literackiej wpłynęły: psychoanaliza S. Freuda i C.G. Junga, egzystencjalizm, hermeneutyka, lingwistyka, semiotyka, antropologiczna teoria kultury. W Polsce nowoczesną krytyką literacką kształtowali m.in.: I. Matuszewski, S.L. Brzozowski, K. Irzykowski, T. Boy-Żeleński, J. Stempowski, K.W. Zawodziński, L. Fryde, K. Wyka, A. Sandauer, J. Kwiatkowski, J. Błoński, A. Kijowski, J. Łukasiewicz.