homo oeconomicus
ekon. zespół założeń przyjmowanych w neoklasycznej ekonomii (neoklasyczna szkoła w ekonomii) dotyczących zachowań człowieka, występującego w różnych ekonomicznych rolach społecznych.
[łac.],
homo oeconomicus
Encyklopedia PWN
Homo oeconomicus to człowiek, który postępuje racjonalnie. Cechuje go działanie oparte na kalkulowaniu nakładów i efektów oraz dążenie do uzyskiwania optymalnych rezultatów. Jeżeli jest producentem, dąży do maksymalizacji zysku. Jeżeli jest konsumentem, dąży do maksymalizacji użyteczności. Na tym założeniu są oparte optymalizacyjne modele tworzone w neoklasycznej ekonomii. Ich XIX-wieczni twórcy przypisywali racjonalność tylko zachowaniom bezpośrednio związanym z wyborami ekonomicznymi: co, ile, w jaki sposób, dla kogo produkować oraz jakie kombinacje dóbr konsumować.
W XX w. różnie oceniano koncepcję homo oeconomicus Z jednej strony próbowano rozszerzyć jej zakres na inne niż ekonomiczne zachowania człowieka. Zjawisko to, nazwane ekonomicznym imperializmem, polegało na zastosowaniu metod ekonomii do badań nad rodziną, edukacją czy międzynarodową polityką (G. Becker). Przedstawiciele instytucjonalizmu również zastosowali właściwe dla neoklasycznej ekonomii założenia i narzędzia do badania grup społecznych, regulacji, polityki i biurokracji. Skutkiem było powstanie ekonomicznych teorii tych zjawisk. Pozwoliły one spojrzeć na omawiane zjawiska z nowej perspektywy i wyjaśnić związane z nimi procesy, niewytłumaczalne na gruncie tradycyjnych teorii socjologicznych i prawnych.
Z drugiej strony poddano krytyce poprawność przypisywania ludziom optymalizujących motywów w ich ekonomicznych zachowaniach. Otworzyło to wiele nowych pól badawczych. H. Leibenstein stworzył koncepcję selektywnej racjonalności, w której uznał, iż racjonalne mogą być zachowania niemaksymalizujące. Stworzyło to warunki do badania ważnej relacji pryncypał–agent, występującej we współczesnych dużych spółkach akcyjnych, w których menadżerowie nie są właścicielami przedsiębiorstw, lecz najemnymi pracownikami. W tym kontekście H. Simon osadził koncepcję zadowalającego (a więc nie maksymalnego) poziomu zysku jako celu działalności menadżerów. W odniesieniu do zachowań konsumpcyjnych podobnym tropem podążył G. Katona, twórca behawioralnej teorii konsumpcji. Na podstawie badań zachowania konsumentów w supermarketach stwierdził, że nie maksymalizują oni użyteczności, ściśle kalkulując podczas zakupów, lecz dokonują wyboru często z przyzwyczajenia.
Sławomir Sztaba
