eksplozja demograficzna

eksplozja demograficzna,

potoczne określenie zjawiska gwałtownego wzrostu liczby ludności.

Geneza pojęcia jest związana z zastosowaniem przez Amerykanów pod koniec II wojny światowej na Cejlonie nowoczesnych środków ochronnych, w tym owadobójczego DDT, które miały chronić amerykańskich żołnierzy przed chorobami tropikalnymi, zwłaszcza malarią. W wyniku tych działań nieoczekiwanie gwałtownie spadła tam stopa umieralności wśród miejscowej ludności: z 20,9‰ — 1946 do 14,3‰ — 1947. Podobne kroki podjęto w Indiach oraz innych krajach rozwijających się i tam również zaobserwowano gwałtowny spadek umieralności. Ponieważ zjawisku temu nie towarzyszył spadek płodności i utrzymała się bardzo wysoka liczba urodzeń, nastąpił gwałtowny wzrost liczby ludności tych krajów, nazwany eksplozją demograficzną, a przez niektórych badaczy — rewolucją demograficzną lub lawiną urodzeń. Można więc stwierdzić, że walka z malarią zapoczątkowała w krajach rozwijających się spadek umieralności i eksplozji demograficznej. Innymi ważnymi czynnikami, które uruchomiły to zjawisko, był postęp w światowej medycynie (m.in. szczepionki, leki), rozwój ochrony zdrowia, wzrost higieny, rozwój technologii, poprawa stanu odżywiania.

Istotnym czynnikiem pozwalającym stwierdzić, czy mamy do czynienia z eksplozją demograficzną, jest wielkość przyrostu naturalnego. D.J. Bogue i J.-M. Poursin w latach 60. i 70. opracowali skalę przyrostu naturalnego, wg której o przyroście eksplozyjnym można mówić, gdy roczna stopa przyrostu naturalnego osiąga lub przekracza 2%. Przy stałej rocznej stopie wzrostu 2–2,5%, liczba ludności podwaja się w ciągu 35–28 lat; przy stopie 2,5–3% — w ciągu 28–23 lat, przy stopie 3–3,5% — w ciągu 23–20 lat, a 3,5%–4% — w ciągu 20–18 lat. Inni badacze (m.in. E. Rosset) uważają, że o pojawieniu się eksplozji demograficznej można mówić już wtedy, gdy stopa wzrostu wynosi od 0,5 do 1,5%, ponieważ musi się ona zmieniać, podobnie jak inne skale demograficzne (np. skala współczynników umieralności niemowląt czy skala starości demograficznej), wraz ze zmianami zachodzącymi w samym typie badanego zjawiska. Według długoterminowych prognoz demograficznych ONZ (1999) stabilizacja liczby ludności świata nastąpi wkrótce po 2200 na poziomie nieco przekraczającym 10 mld, a jeśli nie nastąpią wydarzenia, których obecnie nie sposób przewidzieć, wg tychże prognoz ok. 2100 będzie żyło na świecie ok. 9,5 mld ludzi.

Eksplozja demograficzna dotyka przede wszystkim kraje rozwijające się i wywołuje rozmaite konsekwencje ekonomiczne, społeczne, ekologiczne i demograficze. Może być hamulcem wzrostu gospodarczego — niekorzystna struktura ludności wg wieku i nadmierna podaż siły roboczej powoduje z jednej strony obniżenie płacy roboczej, z drugiej — bezrobocie. W związku z zahamowaniem rozwoju gospodarczego następuje wzrost pauperyzacji całego społeczeństwa i zagrożenie wzrostu liczby osób dotkniętych głodem lub niedożywieniem. Nadmierny przyrost naturalny powoduje również niemożność zaspokojenia potrzeb, m.in.: mieszkaniowych, edukacyjnych, kulturalnych i w dziedzinie ochrony zdrowia. Ekologiczne konsekwencje eksplozji demograficznej to wyniszczenie lasów równikowych, czy też pustynnienie wielkich obszarów ziemi.

Eksplozja demograficzna ma też aspekt ogólnoświatowy, choć badacze tego problemu zajmują różne stanowiska w tej sprawie. Część demografów (H.F. Dorn, C.M. Friesen) uważa, że jest to problem lokalny, który dotyczy tylko państw i narodów nim dotkniętych; inni (G. Myrdal, G.H.L. Zeegers, Rosset) uznają jednak, że wzrost ludności, gdziekolwiek następuje, jest problemem globalnym.

Elżbieta Weremowicz

Bibliografia

E. Rosset Eksplozja demograficzna, Warszawa 1978.

D.J. Bogue Principles of Demography,New York 1968;

J.-M. Poursin La population mondiale, Paris 1971;

R.H. Gray The Decline of Mortality in Ceylon and the Demographic Effects of Malaria Control, „Population Studies” 1974 nr 2.