dwór

dwór,

otoczenie władcy i jego rodziny, dostojników świeckich i duchownych składające się z urzędników, domowników (łac. familiares), służby; ośrodek władzy i kultury będący nieformalną instytucją.

Centrum organizacyjno-dyspozycyjnym tego środowiska była osoba monarchy (d. królewski, księżęcy), magnata (d. magnacki) lub dostojnika kośc. (d. biskupi). Monarcha powoływał i znosił urzędy, decydował o ich obsadzie personalnej, rozdzielał dobra materialne, ustanawiał prawo (model ten naśladowali dostojnicy świeccy i duchowni, na których d. wykształciły się podobne urzędy i funkcje oraz ceremoniał). System władzy w każdym okresie hist. wpływał na charakter i skład d. oraz na jego funkcje w państwie.

W staroż. Egipcie, Persji, cesarstwie rzym. i Bizancjum istniały d. stosujące bardzo rozbudowany ceremoniał, składające się z licznych urzędników, dostojników, kapłanów, artystów, uczonych, służby, którzy zajmowali ustalone miejsca w hierarchii. Od IV w. d. funkcjonuje wokół papieży (Curia Romana). Monarchia karolińska, wzorując się m.in. na Bizancjum, stworzyła d., który był centrum polit. i kult. państwa. D. Karola Wielkiego był zarządzany przez palatyna (łac. comes palatinus), który też sprawował sądy w imieniu króla; komornik (łac. camerarius) miał pieczę nad skarbem; urzędnicy dworscy łączyli służbę osobistą przy władcy z obowiązkami publicznymi; byli wynagradzani dobrami ziemskimi z funduszu monarchy; Akwizgran — jako miejsce najczęstszego pobytu monarchy i jego d. — stał się gł. ośrodkiem państwa, zbudowano tam pałac i kaplicę, utworzono szkołę pałacową kształcącą dzieci z rodzin dworzan, gromadzono księgozbiory, przyjmowano na d. artystów, uczonych i wybitnych przedstawicieli wszelkich zawodów. Wzór karoliński był naśladowany w całej Europie.

Od XIII w. w Anglii i Francji d. stawały się coraz liczniejsze, bogatsze, stosowały stale rozbudowywany ceremoniał, który miał służyć podnoszeniu prestiżu władzy. We Francji wydano pierwsze rozporządzenia określające funkcjonowanie d. rozumianego jako dom monarszy. Do końca średniowiecza d. był nieformalną instytucją skupiającą doradców, urzędników biorących udział w zarządzaniu państwem i wszelkich działaniach polit. króla, a także urzędników i służbę powołaną do obsługi monarchy i jego rodziny. D. był najważniejszym ośrodkiem kultury, tworzącym normy zachowań społ., obyczaje, tradycję narodową. Sacrum monarchy, będące konsekwencją aktu koronacji, nadawało wszelkiej działalności króla autorytet społ., dzięki czemu silnie oddziaływała propagandowo. Dlatego też poczynania d. były naśladowane przez elity społ., duchowne i świeckie, a z czasem i przez inne grupy społeczeństwa. Osoba monarchy wraz z otoczeniem tworzyły system władzy oparty na grupie społ. rządzącej państwem, kształtującej normy współżycia i wzorce kultury. D. zmieniał się w ciągu wieków, w zależności od struktury państwa, systemu rządów i sprawowania władzy oraz osobowości panującego. Królowa i dorośli synowie mieli swe osobne d., o mniejszej randze i innym charakterze. Ludzie zatrudnieni na tych d. także byli opłacani ze skarbu królewskiego.

Od XIII w. następowało stopniowe oddzielanie funkcji państw. od typowo dworskich. Wyodrębniały się instytucje o charakterze publicznym, takie jak rada królewska, parlament (Stany Generalne). Ciągle dominująca była rola d. w dziedzinie kultury i integracji społeczeństwa. D. przyczyniał się, m.in. dzięki dużej rotacji środowiska, do wytworzenia jednolitej kultury nar. i języka literackiego. W XV w. szczególnie rozwijała się sztuka i kultura na włoskich d. renesansowych we Florencji, Mediolanie, Mantui, Ferrarze oraz w Burgundii.

Mieszko I wraz z chrześcijaństwem przejął karolińską strukturę d.; zarządzającym d. był palatyn, potem komornik, zorganizowano kancelarię. Kronikarz Gall Anonim pisał o świetnej drużynie księcia, doradcach królewskich. Bogactwo i przepych otoczenia Bolesława I Chrobrego wzbudziło podziw Niemców podczas spotkania (1000) w Gnieźnie z ces. Ottonem III. System ówczesnych rządów polegał na osobistym zarządzaniu państwem przez króla i na stałych objazdach kraju; system ten przetrwał w całej Europie aż do XVI w. Tylko część d. jeździła stale z władcą, większość urzędników i dostojników zmieniała się w zależności od miejsca pobytu króla. D. nie miał stałej siedziby, lecz zatrzymywał się na krótsze lub dłuższe pobyty w różnych rezydencjach należących do domeny królewskiej. Czasem korzystał też z gościny możnych duchownych lub świeckich. W Polsce rozbitej na dzielnice powstały d. książęce z urzędnikami ziemskimi (lokalnymi), a także z własną hierarchią dworską, ale o mniejszym znaczeniu niż d. królewski. Wśród d. książąt dzielnicowych z rodu Piastów wybitne były d. śląskie Henryków: Brodatego, Pobożnego i Probusa. Tam najwcześniej na ziemiach pol. upowszechniały się dworskie zwyczaje pochodzące z zachodniej Europy, np. uczestnictwo w pielgrzymkach do Ziemi Świętej, udział w krucjatach czy turniejach rycerskich. W zjednoczonym królestwie Kazimierz III Wielki odbudował i przeorganizował d. polski wg wzorów fr., które przejął z Węgier i Czech. Wprowadził nowe urzędy, np. marszałka dworskiego. Połączenie zastanej dzielnicowej hierarchii urzędniczej w jednolitą strukturę d. królewskiego wymagało likwidacji pewnych urzędów. Ze względu na rolę Krakowa, gł. siedziby d., w której odbywały się koronacje, pogrzeby i in. ceremonie dworsko-państw., część krak. urzędów ziemskich nabrała znaczenia ogólnopol., np. miecznik krak. pełnił funkcje publiczne już w XIV w., chociaż formalnie godność miecznika koronnego ukształtowała się dopiero 1576.

Rządy andegaweńskie ugruntowały nowe formy organizacyjne, a osobowość królowej Jadwigi wpłynęła na rozwój kultury duchowej i intelektualnej na d. krakowskim. Od czasów Władysława II Jagiełły i Jadwigi były znane świeżo powstałe w Europie urzędy dworskie, takie jak: herold, błazen nadworny. W XV w. odbywał się w Polsce proces przekształcania grona doradców w sformalizowaną instytucję: radę królewską; w końcu wieku powstał sejm. Statut Aleksandra Jagiellończyka z 1504 pierwszy raz rozgraniczał wydatki na cele państw. od osobistych na rzecz króla i jego rodziny; rozgraniczenie to w praktyce długo jeszcze nie było przestrzegane. Dworzanie byli opłacani z dochodów dóbr stołowych. Proces uściślania kompetencji urzędów i ustalania hierarchii urzędniczej, podziału na urzędy centralne koronne, dworskie, nadworne przebiegał powoli. Względy personalne miały duże znaczenie. Specyfiką Rzeczypospolitej był brak stałego wynagrodzenia dla urzędników dworskich.

Podczas panowania kolejnych Jagiellonów d. polski należał do najświetniejszych w Europie. Tu za panowania Kazimierza IV Jagiellończyka szukali protekcji wybitni artyści, jak Wit Stwosz czy wygnany humanista wł. Kallimach. Zygmunt I Stary był uznany m.in. przez Erazma z Rotterdamu za jednego z najwybitniejszych władców humanistów w Europie. Renesansowy d. Zygmunta II Augusta posiadał wspaniałą kolekcję klejnotów, dzieła sztuki, m.in. arrasy wawelskie, oraz bogate stajnie. Przy królu było zatrudnionych ok. 750 dworzan, a wraz z pocztami konnymi d. liczył ok. 1,1 tys. osób. Oprócz tego u boku monarchy przebywało zawsze wielu gości. D. królewski od najdawniejszych czasów przyciągał rzesze ludzi szukających protekcji, odwołujących się od niesprawiedliwego wyroku niższej instancji. Dzieci z rodzin rycerskich i szlacheckich wysyłano na d., by nabrały ogłady i kultury. Pisał o tym M. Rej, który sam przebywał na Wawelu u boku Zygmunta I Starego. Królowie elekcyjni byli zobowiązani przez pacta conventa do ograniczania liczby cudzoziemców na d. i wybierania nadwornych urzędników tylko spośród krajowców, tzn. Polaków, Litwinów i Rusinów. Stefan Batory jako łożnych zatrudniał Węgrów, a jego d. był raczej skromny i nieliczny — władca nie lubił ceremonii ani przepychu. Za Wazów wzrosła ranga Warszawy jako stolicy Polski, na licznym d. był znakomity zespół muzyków, odbywały się spektakle baletowe i teatr., przeważnie fr. i włoskie.

Polityczna sytuacja Polski i stały brak pieniędzy hamowały działalność króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. D. ostatniego króla pol. 1765–67 liczył przeszło 500 urzędników i służby. Gospodarstwem zarządzała Kamera, którą kierował podskarbi nadworny wraz z 24 urzędnikami; kuchnię obsługiwało 66 osób, piwnice — 6, cukiernie — 10; koniuszy miał stajnie z 280 końmi i do pomocy 91 osób; w grupie 107 pokojowców byli lokaje, paziowie, lekarze. W tym czasie we Francji d. Ludwika XVI zatrudniał 16 tys. osób, w tym ok. 4 tys. urzędników, 2 tys. dworzan bez wyraźnych funkcji, w jego skład wchodziła także gwardia. Pod względem bogactwa, przepychu i liczebności d. ostatniego króla Polski nie mógł rywalizować z d. sąsiadów.

Małgorzata Wilska

Bibliografia

J. Długosz Mecenat kulturalny i dwór Stanisława Lubomirskiego wojewody krakowskiego, Wrocław 1972;

B. Fabiani Warszawski dwór Ludwiki Marii, Warszawa 1976;

F. Bluche Życie codzienne we Francji w czasach Ludwika XIV, Warszawa 1990;

Kultura Polski średniowiecznej XIV–XV w., red. B. Geremek, Warszawa 1997;

M. Ferenc Dwór Zygmunta Augusta, Kraków 1998.

F. Autrand Charles VI, Paris 1986.