crimen

crimen

[łac., ‘przestępstwo’, ‘zbrodnia’],

w prawie rzym. czyn naruszający interesy wspólnoty lub porządek publiczny, określony przez szczególne ustawy (leges), podlegający represji ze strony organów państwa w drodze procesu karnego i zagrożony karą publiczną, w przeciwieństwie do przestępstwa prawa prywatnego (delikt).

W początkach republiki (od 509 p.n.e.) czyny takie były karane na mocy swobodnej decyzji urzędników magistratur; stopniowo kształtowała się zasada, że obywatelowi, w stosunku do którego urzędnik orzekł karę główną, przysługuje prawo odwołania się do zgromadzenia lud. (provocatio ad populum), w celu rozpatrzenia jej zasadności. Była to skomplikowana procedura, dlatego senat zaczął powoływać specjalną komisję (quaestiones extra ordinem) dla wyjaśnienia i ukarania sprawców przestępstw, a od 149 p.n.e., na podstawie ustawy Lex Calpurnia de pecuniis repetundis, powoływano stałą komisję; ustawa określała też typ przestępstw (c.) i odpowiednią procedurę prowadzenia spraw karnych przed tą komisją. W ten sposób powstał katalog c., do których należały m.in.: crimen perduellionis, określane później jako crimen maiestatis — obejmujące zdradę, zamach na urzędnika lub władcę, uzurpację władzy, wszczynanie powstań czy zamieszek, ogólnie — działanie na szkodę interesów narodu rzym.; crimen parricidium — pierwotnie oznaczało zabójstwo ojca — nie własnego, lecz jakiegokolwiek zwierzchnika rzym. rodziny (pater familias); crimen vis — przemoc jako przestępstwo prawa publicznego, polegające na użyciu siły w celu zakłócenia funkcjonowania państwa (tworzenie zbrojnych grup, gromadzenie broni, naruszanie porządku na zgromadzeniach lud., ale bez zamiaru oporu wobec władzy); crimen adulterii — cudzołóstwo, zdrada małżeńska, której dopuściła się kobieta, bigamia, karze podlegał również mąż, który nie rozwiódł się z żoną przyłapaną in flagranti; crimen ambitus — przestępstwo polegające na korumpowaniu wyborców, głosujących na zgromadzeniach lud., przez kandydatów na urzędników; crimen plagii — uzurpowanie sobie władzy zarówno nad osobami wolnymi, jak i cudzymi niewolnikami (przestępstwo popełniał ten, kto więził, kupił lub sprzedał obywatela lub osobę wolną, uprowadzał lub namawiał niewolnika do ucieczki albo sprzedawał zbiegłego niewolnika); crimen repetundarum — wymuszanie i przyjmowanie korzyści majątkowych przez zarządców prowincji (lub osoby im towarzyszące) w związku ze sprawowanym urzędem, stanowiące nadużycie władzy; w katalogu mieściły się też przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości. Określone przez ustawy poszczególne c. nie tworzyły jednolitego systemu, chociaż procedury ich karania były bardzo podobne. W sprawach nie objętych regulacją ustawową w przypadku przestępstw i wykroczeń mniejszej wagi nadal obowiązywała coercitio [‘władza karania’] urzędnika. W okresie pryncypatu (I–pocz. III w.) niektóre delicta privata zostały uregulowane również jako crimen publica, w następstwie czego słowo c. mogło odnosić się zarówno do czynów niedozwolonych prawa prywatnego, jak i przestępstw w świetle prawa publicznego.