Stambuł

Stambuł, İstanbul, 324–1453 Konstantynopol, staroż. Bizancjum,

m. w zachodniej Turcji, w Europie i Azji, nad morzem Marmara, cieśn. Bosfor (szer. 0,75–3,7 km) i jej odgałęzieniem, zat. Złoty Róg; ośrodek adm. ilu İstanbul.

znaczne skupiska ludności gr., ormiański, bułgarski i żydowski; gęsto zaludnione — ok. 4400 mieszk. na km². Stambuł jest największym ośr. przem., handl., nauk.-kult. i turyst. Turcji. Rozwinięty różnorodny przemysł (wytwarza ok. 1/4 krajowej produkcji przem.), gł. włók. i odzieżowy, skórz., chem., cementowy, szklarski, samochodowy (montownie ciągników, samochodów, m.in. Forda), elektroniczny (filia koncernu Philips), poligraficzny, drzewny, spoż. (zwłaszcza tytoniowy), ponadto huty: miedzi, aluminium i stali, stocznia, elektrownie cieplne; większość produkcji przem. dostarczają małe i średnie zakłady przem. oraz rzemieślnicze (wyrób dywanów, biżuterii, ceramiki). Stambuł jest jednym ze świat. centrów handlu złotem i biżuterią, także wyrobami skórz., odzieżą, tytoniem i bawełną; międzynar. targi obuwia i sprzętu elektronicznego; giełda, liczne towarzystwa handl. i ubezpieczeniowe, ponad 50 banków krajowych i zagr. Duży węzeł komunik. na szlaku z południowo-wschodniej Europy na Bliski Wschód; końcowa stacja linii kol. z Europy i początkowa do Syrii, Iraku i Iranu; połączenia kol. i drogowe m.in. z İzmitem (autostrada), Ankarą i Atenami; gł. port handl. Turcji (przeładunki ok. 10 mln t rocznie), port rybacki i pasażerski; sieć połączeń promowych między eur. i azjat. częścią miasta oraz z portami czarnomor. i egejskiego wybrzeża; na Bosforze 2 mosty (zbud. 1973 i 1988); międzynarodowy port lotniczy Atatürk Havalimanı w Yeşilköy (23 km na zachód od centrum miasta); w części eur. — metro. Ośrodek nauk. i kult.; 5 uniw., w tym: Uniw. Stambulski (zał. 1453) i Uniw. Bosforski (zał. 1863 jako amer. Robert College), politechnika (zał. 1773), instytuty nauk. (m.in. Bliskiego Wschodu) i biblioteki (im. Atatürka, muzułm. i in.), Pałac Kultury im. Atatürka — miejsce większości imprez kult. podczas corocznego Międzynar. Festiwalu Stambulskiego; liczne muzea: archeol. (bogate zbiory sztuki gr. i rzymskiej), Staroż. Wschodu, sztuki tur. i muzułm. (ze wspaniałą kolekcją kobierców, mozaik), galeria dywanów. Stambuł jest położony na wzgórzach (wysokość do 261 m), po obu stronach cieśn. Bosfor (szer. do 4 km); eur. część miasta, leżącą na l. brzegu Bosforu, zatoka cieśniny — Złoty Róg (szer. do 800 m) dzieli na 2 części: południową — Stary Stambuł (Eski İstanbul) i północną — Beyoğlu, obejmującą 2 stare miasta Perę i Galatę; na Złotym Rogu 3 mosty, m.in. znany most Galata. Stary Stambuł, otoczony fragmentami murów obronnych, stanowi gł. atrakcję turyst. miasta; tu znajdują się liczne zabytkowe pałace (m.in. Topkapi z bogatym skarbcem sułtańskim i muzeum powozów), świątynie (Hagia Sophia, od 1935 muzeum), meczety, hipodrom, a także Wielki Bazar (Kapalı Çarşı), w którym znajduje się ponad 4 tys. sklepów, liczne warsztaty rzemieślnicze, wiele restauracji i barów oraz meczety i banki; w pobliżu zabudowań Uniw. Stambulskiego luksusowe hotele i restauracje. Za murami obronnymi ciasno zabudowane stare dzielnice mieszkaniowe i przem.-handl. oraz zachowane kościoły gr., ormiański i synagogi; na obrzeżach parki oraz cmentarze muzułm. i chrześcijańskie. Beyoğlu to skupisko przedstawicielstw zagr., luksusowych rezydencji (na północy) i nowoczesne dzielnice mieszkaniowe; przy pl. Taksim — Pałac Kultury im. Atatürka; w południowej części Beyoğlu, zamieszkanej gł. przez rzemieślników i kupców, znajduje się Muzeum A. Mickiewicza. Wschodnia, azjat. część miasta (dzielnice Üsküdar i Kadıköy) ma charakter orientalny, w tej części Stambułu jest skupiony drobny przemysł, rzemiosło i handel. Od lat 70. intensywna rozbudowa miasta w kierunku zachodnim (nowe dzielnice mieszkaniowe i przem.); w latach 80. przebudowa sieci komunik. (obwodnica, autostrady). W 1999 miasto uległo dużym zniszczeniom na skutek katastrofalnego trzęsienia ziemi.

Historia.

W starożytności kolonia gr. Byzantion (Bizancjum); 340/339 p.n.e. miasto zdobyte przez Filipa II Macedońskiego; za Aleksandra III Wielkiego korzystało z autonomii; w II w. uwikłane w walki wewn. Rzymu, zostało oblężone i 196 p.n.e. spalone przez ces. Septymiusza Sewera; odbud. za Konstantyna I Wielkiego — od 324 stol. oraz centrum polit., gosp. i kult. cesarstwa bizantyńskiego (gr. Konstantinupolis, pol. Konstantynopol); szczyt potęgi i okazałości za panowania dynastii maced. (IX–XI w.). Dla południowych i wschodnich Słowian pod nazwą Carogród — stolica kośc. i gł. ośr. kult.; 1204–61 stol. Cesarstwa Łacińskiego. Odzyskany przez Michała VIII Paleologa, utracił jednak dawne znaczenie; zał. na lewym brzegu Złotego Rogu kolonia genueńska Galata przechwyciła jego kontakty handl.; Konstantynopol pustoszał, budowle ulegały ruinie, liczba ludności malała. W 1453 zdobyty przez Turków, którzy uczynili go stol. państwa tur. pod nazwą Stambuł (İstanbul). Odbudowany po zniszczeniach, wzbogacony pałacami i meczetami, stał się (szczególnie za panowania Sulejmana Wspaniałego) jedną z najludniejszych i najbogatszych stol. Wschodu i Zachodu. Mimo pogłębiającego się tur. charakteru miasta, Stambuł jako siedziba patriarchy konstantynopolitańskiego i bogatych rodów gr. (fanarioci) był aż do XIX w. gł. ośr. kult. Greków. W 1766–93 istniała w Stambule, zał. przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, pol. szkoła języków orientalnych. W XIX w., zwłaszcza po 1849, Stambuł był ważnym ośr. pol. emigracji; 1855 zmarł tu A. Mickiewicz. Po rozpadzie imperium osmańskiego i utworzeniu 1923 republiki stol. przeniesiono do Ankary.

Zabytki.

Wiele cennych zabytków architektury bizant.: słynna świątynia Hagia Sophia (ob. muzeum), kościoły, m.in.: Św. Ireny (VI w.), Św. Jana ze Studionu (V, III w.), Mała Hagia Sophia (Św. Sergiusza i Bachusa; VI w.), Św. Teodora (XI, XIV w.), Pantokratora (XII w.) — wszystkie zamienione na meczety, w wielu cenne mozaiki bizant.; cysterny, pałace (Blachernes, Tekfur Sarayi — oba XII w.); kolumny Konstantyna, Arkadiusza, Gotów; obelisk Teodozjusza I (obelisk egipski), pozostałości akweduktów (IV w.), potężne obwarowania miejskie. Po zdobyciu Konstantynopola przez Turków miasto przybrało orientalny wygląd. Liczne meczety kopułowe z minaretami, m.in. Mahmut Paşa, Murat Paşa — oba z XV w., Bajazyta II (XV/XVI w.), 2 meczety wg projektu Sinana z XVI w.: Sehzade i Süleymaniye; Błękitny Meczet (zw. też Sultan Ahmet Dżami) z pocz. XVII w. (architekt Mehmet Aǧa); wśród budowli pałacowych wyróżnia się wielki kompleks Topkapi (XV–XVI w.) — dawna rezydencja sułtańska, ob. muzeum i Çinili Kösk (XV w.) — ob. muzeum; z XV w. pochodzi twierdza Yedikule z siedmioma wieżami; Wielki Bazar (XV–XIX w.). W dzielnicy Beyoğlu — średniow. wieża Galaty i kilka meczetów; zabytki bizant. i osmańskie S. zostały wpisane na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO.

Stambuł, widok na most Galata

Stambuł, Hagia Sophia, 532–537 (Turcja)

Stambuł, wnętrze kościoła Hagia Sophia (Turcja)