Lublin

rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Lublin,

miasto wojewódzkie na pograniczu płaskowyżów Nałęczowskiego i Świdnickiego oraz Wyniosłości Giełczewskiej, przy ujściu Czechówki i Czerniejówki do Bystrzycy; powiat grodzki i siedziba powiatu lubelskiego (ziemskiego).

Ludność miasta: ogółem — 339,8 tys. mieszkańców (2019)

Gęstość zaludnienia: 2 311,4 os/km² (2019)

Powierzchnia: 147 km²

Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 22°34′E, szerokość geograficzna: 51°15′N

Prawa miejskie: nadanie praw — 1317

Oficjalne strony WWW: www.um.lublin.pl

1950–92 liczba ludności wzrosła 3-krotnie. L. jest największym ośr. przem., nauk. i kult. we wschodniej części Polski. Przemysł: środków transportu (1950–95 Fabryka Samochodów Ciężarowych, od 1995 — Daewoo Motor Polska Sp. z o.o., 2001–09 w upadłości, od 2012 Fabryka Samochodów Honker Sp. z o.o.; samochody dostawcze i terenowe, elementy zawieszeń samochodowych, odkuwki, części), spoż. (zbożowo-młynarski, piwowarski, spirytusowy, zielarski, mięsny, cukrowniczy, przetwórstwa produktów pszczelich, owoców i warzyw), chem. (odczynniki diagnostyczne, płyny infuzyjne, barwniki, związki niklu, kadmu, kobaltu, chemia gosp., wyroby z tworzyw sztucznych, w tym rury preizolowane, narzędzia), maszyn. (maszyny roln., ogrodnicze, pakujące, drukarskie), elektroniczne i elektrotechniczne (samochodowe wiązki elektr., kol. urządzenia sterujące, wagi, aparatura med.), skórz. (buty, w tym wojsk., galanteria, skóry garbowane), poligraficzny; ponadto duża odlewnia żeliwa oraz przemysł: odzieżowy, drzewno-papierniczy (meble, opakowania tekturowe, galanteria), materiałów budowlanych (betonów, ceramicznych), zabawkarski; elektrociepłownia; 1993 z inicjatywy Lubel. Fundacji Rozwoju powstało Lubel. Centrum Biznesu; węzeł kol. i drogowy. L. jest stol. metropolii lubel. Kościoła rzymskokatol. i stol. diecezji lubel.-chełmskiej Pol. Autokefalicznego Kościoła Prawosł.; szkoły wyższe: KUL, UMCS, Akad. Med., Uniw. Roln., Politechnika Lubel., Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Administracji, Wyższe Seminarium Duchowne; instytuty nauk.: Agrofizyki PAN, Medycyny Wsi, Zastosowań Techniki, Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej; Teatr im. J. Osterwy, Teatr Muz., Teatr Lalki i Aktora im. H.Ch. Andersena, filharmonia; stacja telew., rozgłośnie radiowe; Ogród Bot. UMCS; muzea, m.in. Muzeum Okręgowe, Państw. Muzeum na Majdanku, Muzeum Wsi Lubel. (skansen); wiele obiektów sport.-rekreacyjnych, m.in. wyciąg narciarski i tor saneczkowy, hale i stadiony sport., tory łucznicze, sztuczne lodowisko. Fizjonomia miasta jest bardzo zróżnicowana: północno-zachodnia część (l. brzeg Bystrzycy) leży wyżej, urozmaicają ją liczne wąwozy; południowo-wschodnia jest bardziej monotonna; na wyodrębnionych wzgórzach i wierzchowinach mieszczą się: zamek, stare miasto oraz zabudowania dzielnicy śródmiejskiej; nowe osiedla mieszkaniowe skupiają się gł. w południowo-zachodniej (Rury, Czuby, osiedla Lubel. Spółdzielni Mieszkaniowej), północnej (Czechów) i północno-wschodniej (Kalinowszczyzna) części miasta; zakłady przem. — we wschodniej (Tatary, Zadębie) i południowej (Wrotków); tereny rekreacyjne — nad zbiornikiem retencyjnym na Bystrzycy — Jez. Zemborzyckim i w otaczających go od wschodu lasach (pola namiotowe, ośr. kempingowe, przystanie żeglarskie, kąpieliska, tor kajakowy).

Historia.

Pierwsze osady z VI–VII w.; w X–XI w. osada targowa; w XII w. gród kasztelański, siedziba archidiakonatu; pojawiła się wówczas nazwa Liblin; w XIII w. wielokrotnie niszczony przez Tatarów, Rusinów i Jaćwingów; w końcu XIII w. przejściowo (do 1302) w posiadaniu książąt halickich; prawa miejskie 1317; ośrodek handlowy przy szlaku na Ruś; przywilej handlu z Litwą (1383), prawo składu (1392) oraz przywileje celne przyczyniły się do szybkiego rozwoju miasta; L. stał się centrum gosp., polit. i kult.; gł. ośr. handlu między Koroną a Wielkim Księstwem Litew., słynne targi o charakterze międzynar.; duży ośr. produkcji rzemieślniczej; od 1474 stol. województwa. Jedna z największych i najważniejszych gmin żydowskich (osadnictwo od XI w. na Podzamczu); w XVI–XVII w. słynne jesziwy (rektorzy: Szlomo Szachna, Szlomo Luria), drukarnie; od 1623 miejsce Sejmu Żydów Korony. Od poł. XVI w. do połowy XVII w. jeden z ważniejszych ośr. reformacji; do 1648 istniała gmina braci pol. (J. Niemojewski, M. Czechowicz) oraz gmina kalwińska; działał Biernat z Lublina i S. Klonowic; nastąpił rozwój przestrzenny miasta, powstały m.in. wodociągi, hale targowe, drukarnie; w XVI w. L. liczył ponad 10 tys. mieszk.; cechowi muratorzy (często obcego pochodzenia) wytworzyli w 1. poł. XVII w. specyficzną odmianę późnorenes. dekoracji arch. (z elementami manieryst.), zw. lubelską; miejsce odbywania sejmów, 1569 zawarcie unii polsko-litewskiej; od 1578 siedziba Trybunału Koronnego dla Małopolski. Po wojnach szwedz. w XVII w. L. podupadł, stając się jedynie ośr. regionu. Od 1795 w zaborze austr., od 1809 w Księstwie Warsz., od 1815 w Królestwie Pol.; siedziba województwa, od 1837 — guberni; w pocz. XIX w. działalność cadyka Jakuba syna Izaaka (zw. Widzącym z Lublina). W 2. poł. XIX w. niewielki rozwój przemysłu związanego gł. z rolnictwem (m.in. fabryki maszyn roln.); od 1877 połączenie kol. z Warszawą; 1905 strajk szkolny. Podczas I wojny świat. 1915–18 utworzenie pierwszej w Polsce Rady Delegatów Robotniczych i pierwszego rządu niepodległej Polski — Tymczasowego Rządu Lud. Rep. Pol. (I. Daszyński); w okresie międzywoj. stol. województwa; ośr. życia kult., m.in. 1918 powstał KUL; rozwijał się przemysł spoż., metal. oraz handel artykułami rolnymi; ważny ośrodek żydowskiego życia społ., 1930 M. Szapiro zał. tu Jesziwę Chadnej Lublin (Jesziwa Mędrców Lublina); 1939 w L. ok. 42,8 tys. Żydów (31% mieszk.). W czasie okupacji niem. 7 obozów pracy Służby Budowlanej, 6 obozów pracy przymusowej; 1940–44 dwa obozy przejściowe dla wysiedlonych Polaków, m.in. z Zamojszczyzny, 1940–42 getto (ok. 30 tys. osób, ok. 10 tys. zginęło w ośr. zagłady w Bełżcu, ponad 3 tys. w Majdanku, ok. 2 tys. wywieziono do getta w Piaskach, pozostali zginęli na miejscu), 1939–44 areszt gestapo „Pod Zegarem”; 1939–44 przez więzienie śledcze na Zamku w Lublinie przeszło ok. 70–80 tys. więźniów; na przedmieściu L. obóz koncentracyjny Majdanek; masowe egzekucje, m.in. w lesie Krępiec pod L. (Niemcy zamordowali ok. 30 tys. osób różnych narodowości); ośr. konspiracji; VII 1944 L., początkowo opanowany przez AK, był terenem jawnej działalności okręgowego delegata rządu RP i komendanta okręgu AK; następnie siedziba PKWN i Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Pol.; po wyzwoleniu na Zamku ciężkie więzienie polit. pod nadzorem NKWD. Po 1954 do L. przyłączono wiele wsi i miejscowości, m.in. Wrotków, Zemborzyce Kościelne, Zemborzyce Górne, Rury Wizytkowskie, Sławin, Rudnik, oraz fragment lasów państw. — Uroczysko Dąbrowa (powiat 1,1 tys. ha). W VII 1980 strajki robotnicze.

Zabytki.

W obrębie Starego Miasta stary Ratusz (poł. XVI, XVII w., przebudowa klasycyst., 1781, D. Merlini); wczesnobarok. kościół Jezuitów, od 1918 katedra (1586–1617, J.M. Bernardoni, J. Briccio) z klasycyst. fasadą (1819, A. Corazzi) i późnobarok. polichromią wnętrza (1756–57, J. Mayer), kolegium (XVII/XVIII w.) z tzw. Wieżą Trynitarską (1819, Corazzi); późnogot. kościół Dominikanów (XVI w.), przebudowa późnorenes. i z kaplicami z XVII w.; got. fortyfikacje (po 1341) — fragmenty murów miejskich z bramami: Krakowską (rozbudowa XVI w.) i Grodzką (przebudowa klasycyst. 1785, D. Merlini); zabytkowe kamienice (XV–XVIII w., rekonstruowane po 1945). Poza Starym Miastem: zamek król. (XIV w., przebudowy XVII w. i 1823–26) z wieżą (XIII/XIV w.) i kaplicą Św. Trójcy (ok. 1385) z polichromią rusko-bizant. (1418) fundacji Władysława II Jagiełły (od 1954 muzeum); kościoły i klasztory, m.in.: got. Brygidek (XV–XVI w., przebudowa późnorenes. w 1. poł. XVII w.), późnogot. Bernardynów (1557–69, przebudowa późnorenes. 1603–07, J. Balin), Karmelitanek Bosych (1635–44, klasztor 1622–30, J. Balin), Augustianów na Kalinowszczyźnie (XVII w.), Św. Mikołaja na Czwartku (XVI, XVII w.), Kapucynów (1723–33, K. Bay), Karmelitów Trzewiczkowych, eliptyczny (ok. 1742, P. Fontana) oraz centralny Misjonarzy (1719–30); barok. pałace: Czartoryskich (1. poł. XVIII w., rekonstruowany), Lubomirskich (1693, Tylman z Gameren, przebudowa klasycyst. 1823 i 1829), Nowy Ratusz (1827–28). W 2. poł. XIX w. powstały gmachy użyteczności publicznej, m.in. gmach Tow. Kredytowego Ziemskiego i teatr. Po 1945 powstały: obiekty przem., szkoły, osiedla (np. osiedle A. Mickiewicza i J. Słowackiego 1965, Z. i O. Hansenowie), miasteczko uniwersyteckie UMCS i in.

Bibliografia

Historia Lublina w zarysie 1317–1968, red. H. Zins, Lublin 1972;

H. GAWARECKI O dawnym Lublinie szkice z przeszłości, Lublin 1986.

Lublin, ratusz

Lublin, pałac Lubomirskich tzw. Radziwiłłowski