Kościuszko Tadeusz Andrzej Bonawentura

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Kościuszko Tadeusz Andrzej Bonawentura, ur. 4 II 1746, Mereczowszczyzna k. Kossowa (Polesie), zm. 15 X 1817, Solura (Szwajcaria),

generał, Najwyższy Naczelnik Sił Zbrojnych Narodowych w powstaniu 1794.

Urodził się 4 II 1746 w Mereczowszczyźnie (obecnie Kosów na Białorusi). Pochodził ze średniej szlachty; 1755–60 uczył się u pijarów w Lubieszowie, 1765–69 — w Szkole Rycerskiej w Warszawie, protegowany A.K. Czartoryskiego. Jesienią 1769 został wysłany jako stypendysta królewski do Paryża, gdzie uzupełnił wiadomości m.in. w zakresie inżynierii wojskowej; do kraju wrócił 1774 i został instruktorem w Szkole Rycerskiej.

Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych, wojna polsko-rosyjska

Konflikt z hetmanem J. Sosnowskim, którego córkę pragnął poślubić, skłonił go m.in. do opuszczenia kraju jesienią 1775. Udał się do Ameryki Północnej w celu wzięcia udziału w walce o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Został mianowany X 1775 pułkownikiem, a 1777 generałem brygady, odznaczył się przy pracach fortyfikacyjnych pod Filadelfią, Ticonderogą, przy oblężeniu Saratogi (1777) i West Point. W 1784 wrócił do kraju i osiadł w swym majątku Siechnowicze. Reformy polityczne Sejmu Czteroletniego 1788–92 oraz rozbudowa armii umożliwiły mu wejście do służby wojskowej w stopniu generała-majora. W czasie wojny polsko-rosyjskiej 1792 walczył w armii koronnej, umiejętnie organizując współdziałanie różnych rodzajów broni, m.in. odznaczył się jako dowódca w bitwie pod Dubienką. Po przystąpieniu Stanisława Augusta Poniatowskiego do konfederacji targowickiej 1792 podał się do dymisji, zwiększając tym jeszcze moralny autorytet, jakim cieszył się w kraju i poza jego granicami. Rewolucyjna Francja nadała mu tytuł honorowego obywatela.

Powstanie 1794

Na emigracji w Saksonii został przewidziany na przyszłego wodza powstania w Polsce. W początkach 1793 bezskutecznie zabiegał o pomoc Francji dla przyszłego powstania; we wrześniu tegoż roku pod Krakowem przedstawił swoje projekty uczestnikom spisku, uznając przygotowania do powstania za niedostateczne; żądał rozbudowy organizacji spiskowej oraz rozszerzenia propagandy powstańczej wśród szlachty i chłopów. Dopiero pod koniec II 1794 wyznaczył termin powstania na marzec; 24 III 1794 został ogłoszony w Krakowie Akt powstania, Kościuszko objął funkcję Najwyższego Naczelnika Sił Zbrojnych Narodowych z władzą dyktatorską. W czasie trwania walki zastosował nową taktykę w zakresie współdziałania broni, starając się rekompensować niedostateczne uzbrojenie i wyszkolenie armii powstańczej oraz wykazał duże umiejętności w zakresie fortyfikacji polowych. 4 IV 1794 pokonał wojska rosyjskie pod dowództwem generała A. Tormasowa pod Racławicami, umożliwiając przygotowania do dalszych działań zbrojnych (m.in. mobilizacja i szkolenie chłopów), nie udało mu się jednak otworzyć drogi do Warszawy. Jako polityk doceniał konieczność pozyskania dla powstania chłopów; wydał 6 V 1794 uniwersał połaniecki (uniwersały Kościuszkowskie), który znosił poddaństwo osobiste i ograniczał pańszczyznę. Kościuszko starał się jednocześnie skupić różne odłamy polityczno-społeczne pod hasłem jedności w walce z wrogiem zewnętrznym, odnosząc się nieufnie do tzw. jakobinów polskich, a jednocześnie występując przeciw przedstawicielom prawicy. Zaskoczony wystąpieniem zbrojnym Prus przeciw powstaniu poniósł klęskę pod Szczekocinami. Powściągał samosądy ludowe w Warszawie nad przywódcami Targowicy; dzięki umiejętnemu ufortyfikowaniu Warszawy skutecznie odparł oblężenie miasta latem 1794. Po klęsce pod Maciejowicami (10 X 1794) dostał się do niewoli i został uwięziony w Twierdzy Petropawłowskiej w Petersburgu. W XI 1796 został uwolniony przez cara Pawła I Romanowa; w celu uzyskania amnestii dla uwięzionych po powstaniu Polaków złożył przysięgę, że nie będzie występował przeciw carowi i jego następcom.

Na emigracji

Z końcem 1796 udał się do Ameryki, a VII 1798 przybył do Paryża, gdzie został przyjęty z honorami przez władze francuskie i emigrację polską. Współdziałał przy tworzeniu Legionów polskich we Włoszech, przyczynił się do powstania Legii Naddunajskiej. W 1799 zbliżyl się do lewicy emigrancyjnej, zgłosił swój akces do zakładanego w kraju tajnego Towarzystwa Republikanów Polskich; po zdobyciu władzy we Francji przez Napoleona Bonapartego, Kościuszko niechętny jego dyktaturze stopniowo usuwał się od współpracy z rządem francuskim. W 1800 z inspiracji Kościuszki i z jego współautorstwem została wydana, potajemnie napisana przez J. Pawlikowskiego, broszura Czy Polacy mogą się wybić na niepodległość?; tezą broszury było, że Polacy powinni sami wywalczyć wolność, nie licząc na pomoc z zewnątrz; została w niej również skrytykowana idea legionów; walka o wolność winna być związana z reformami społecznymi. Zamieszkał w Berville koło Fontainebleau i wycofał się z życia publicznego. W 1806 odmówił Napoleonowi I swojej współpracy, gdy cesarz nie przyjął jego warunków ustrojowych; 1814 starał się go pozyskać również bezskutecznie car Aleksander I Romanow. Ostatnie lata życia spędził w Solurze w Szwajcarii, gdzie 15 X 1817 zmarł. Zwłoki jego spoczęły w kryptach katedry na Wawelu. W 1820–23 usypano kopiec jego imienia pod Krakowem.

Legenda Kościuszkowska

W Polsce tradycje demokratyczne związane z postacią Kościuszki i osnutą wokół niego legendą są niezwykle silne i nasilały się w przełomowych momentach historycznych. Do tradycji kościuszkowskich sięgały niemal wszystkie nurty polityczne, odwołując się w zależności od własnej polityki do jego walki o niepodległość lub poparcia, jakiego udzielał chłopom, m.in., polscy komuniści przebywający podczas II wojny światowej w ZSRR, którzy utworzyli 1. dywizję piechoty im. T. Kościuszki. Osoba Kościuszki jest czczona w Ameryce; wzniesiono wiele jego pomników, Akademia Wojskowa Stanów Zjednoczonych w West Point nosi jego imię, 1925 powstała Fundacja Kościuszkowska. W Australii imię Kościuszki nosi najwyższy szczyt tego kontynentu.

Postać Kościuszki i dzieje powstania kościuszkowskiego były bardzo częstym tematem, zwłaszcza w malarstwie (portrety pędzla J. Kosińskiego 1790, J. Grassiego 1792 i K. Wojnikowskiego po 1794) — liczne rysunki z insurekcji J.P. Norblina i A. Orłowskiego, obrazy: Przysięga Kościuszki F. Smuglewicza (1797) i M. Stachowicza (ok. 1816), Kościuszko pod Racławicami J. Matejki (1888) oraz Panorama Racławicka W. Kossaka, J. Styki (1892–94) i in.; na Wawelu znajduje się pomnik konny Kościuszki (L. Marconi 1899).

Kosynierzy, koniec XVIII w.

Grassi Joseph, Portret Tadeusza Kościuszki, 1792 — Muzeum Narodowe, Warszawa

Bizański J.N., Sypanie kopca Kościuszki, 1858 — Muzeum Narodowe, Kraków

Kossak Wojciech, Styka Jan, Panorama Racławicka, fragment, 1893–94 — Muzeum Panoramy Racławickiej, Wrocław