Gladstone 
, ur. 29 XII 1809, Liverpool, zm. 19 V 1898, Hawarden (Walia),
brytyjski mąż stanu.
[glạ̈dstən]
William Ewart , ur. 29 XII 1809, Liverpool, zm. 19 V 1898, Hawarden (Walia),
Gladstone William Ewart
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 29 XII 1809 w Liverpoolu. Był synem zamożnego przedsiębiorcy handlowego, pochodzenia szkockiego; wyznania anglikańskiego. W latach 1832–45 i 1847–95 poseł do Izby Gmin. Początkowo zdecydowany konserwatysta, bronił m.in. uprzywilejowanej pozycji Kościoła anglikańskiego w państwie (The State in its Relations with the Church 1838). Pod wpływem premiera R. Peela zajął się sprawami gospodarczymi, a jego poglądy zaczęły ewoluować ku liberalizmowi; 1843–45 był ministrem handlu, 1845–46 — ministrem kolonii; 1846 poparł częściową liberalizację handlu (zniesienie ustaw zbożowych) przez Peela i po rozłamie na tym tle w Partii Konserwatywnej znalazł się poza nią, w grupie tzw. peelitów. Kierowany głębokim poczuciem moralności i sprawiedliwości, dokonał rewizji swych poglądów na kwestie religijne i kościelne w stronę zrozumienia i poparcia praw innych grup religijnych.
Kanclerz skarbu
W 1853–55 i 1859–66 był kanclerzem skarbu w rządach wigów, peelitów i liberałów; przeprowadził (zwłaszcza w budżetach 1853 i 1860) zdecydowaną liberalizację polityki państwa w dziedzinie finansów i handlu; kładł nacisk na zrównoważenie budżetu i ograniczenie wydatków; likwidował cła i popierał zawarcie traktatu o wolnym handlu z Francją (1860); nie zdołał (z powodu kosztów wojny krymskiej) zrealizować zamierzonego zniesienia podatku dochodowego. Z debaty budżetowej czynił najważniejsze wydarzenie roku parlamentarnego; jego polityka gospodarcza stała się jednym z głównych tematów, wokół których nastąpiła konsolidacja ugrupowań rządowych w Partię Liberalną. W 1866 przedstawił, wraz z lordem Russellem, projekt umiarkowanej reformy wyborczej, odrzucony jednak przez Parlament.
Przywódca Partii Liberalnej, premier
W 1867–75 i 1880–94 był przywódcą Partii Liberalnej oraz 1868–74, 1880–85, 1886 i 1892–94 — premierem Wielkiej Brytanii (1873–74 i 1880–82 także ponownie kanclerzem skarbu). Jego 1. i 2. rząd przeprowadził wiele reform społecznych i politycznych; objęły one: tworzenie systemu powszechnej oświaty, modernizację armii (działania ministra E. Cardwella), wprowadzenie tajnego trybu głosowania w wyborach (1872), przyznanie praw wyborczych robotnikom rolnym (1884). Sam Gladstone poświęcał się coraz bardziej sprawie Irlandii, widząc moralną i polityczną konieczność uznania jej odrębności narodowej i religijnej; ustawa 1869 odebrała Kościołowi anglikańskiemu status Kościoła państwowego w Irlandii, a ustawy 1870 i 1881 wzmocniły prawa irlandzkich chłopów do dzierżawionej ziemi; 1882 Gladstone zawarł ugodę z irlandzkim przywódcą, Ch.S. Parnellem, kończąc represje wobec ruchu irlandzkiego. Zasadniczo był przeciwnikiem agresywnej polityki zagranicznej i ekspansji imperialnej; wielokrotnie potępiał na tym tle działania konserwatystów B. Disraelego; w praktyce jednak jego poczynania nie były konsekwentne; 1881 wycofał wojska brytyjskie z Afganistanu i uznał autonomię Transwalu; natomiast 1882 zdecydował się na interwencję w Egipcie i narzucił mu faktyczny protektorat brytyjski.
Zwolennik autonomii Irlandii
Ostatnie lata jego działalności politycznej zdominowała sprawa autonomii (home rule) dla Irlandii, którą 1885 zdecydował się poprzeć; 1886 jego projekt autonomii został odrzucony w Izbie Gmin przez konserwatystów oraz część liberałów, którzy z tego powodu zerwali z partią (unioniści); 1893 nowy projekt, który Gladstone przeprowadził przez Izbę Gmin, odrzucili lordowie. Był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli liberalizmu w brytyjskiej polityce; wybitnym mówcą. Dużo publikował: prace na temat literatury starożytnej i teologii, pamflety polityczne; pozostawił też dzienniki. Zmarł 19 V 1898 w Hawarden w Walii.
