Częstochowa

rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Częstochowa,

miasto w województwie śląskim, na pograniczu Wyż. Wieluńskiej i Częstochowskiej oraz Obniżenia Górnej Warty, nad Wartą; pow. grodzki, siedziba pow. częstochowskiego.

Ludność miasta: ogółem — 221,3 tys. mieszkańców (2019)

Gęstość zaludnienia: 1 382,8 os/km² (2019)

Powierzchnia: 160 km²

Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 19°07′E, szerokość geograficzna: 50°48′N

Prawa miejskie: nadanie praw — 1377

Oficjalne strony WWW: www.czestochowa.pl

Wieś książęca wzmiankowana 1220; prawa miejskie przed 1377; od XV w. ośr. kultu maryjnego (Jasna Góra); w 2. poł. XVII w. zał. osadę przyklasztorną pod nazwą Częstochówka; prawa miejskie i nazwa Nowa Częstochowa od 1717; od końca XVIII w. duże skupisko Żydów (1939 ok. 28,5 tys., ok. 30% mieszkańców Częstochowy); 1826 oba miasta połączono; od końca XIX w. ośr. Częstochowskiego Okręgu Przemysłowego. Od 1925 siedziba biskupstwa (od 1992 arcybiskupstwa); 2 IX 1939 walki oddziałów armii „Kraków” z jednostkami niem.; 4 IX 1939 Niemcy zamordowali ponad 300 osób („krwawy poniedziałek”); 1939 i 1940 w ramach akcji AB wywieźli do obozów koncentracyjnych lub rozstrzelali wielu przedstawicieli inteligencji Częstochowy i okolic; 1941–42 getto (ok. 48 tys. Żydów; ponad 40 tys. Niemcy wywieźli do obozu zagłady w Treblince, ok. 2 tys. zabili); od 1942 i 1943 do stycznia 1945 — 5 obozów pracy przymusowej dla ok. 20 tys. Żydów z Polski, Niemiec, Austrii, Słowacji, Czech i Węgier; 1939 obóz dla jeńców pol., 1941–44 dla jeńców sowieckich (zginęło ponad 15 tys.) i od 1943 wł.; ośr. konspiracji, po upadku powstania warsz. 1944 siedziba KG AK; 1866–1975 i od 1999 siedziba powiatu, 1975–98 województwa. Ośr. przemysłu włók. (zakłady bawełniane, lniarskie, wełn.) i metalurgicznego (Huta „Częstochowa”, od X 2005 część ukr. korporacji Związek Przem. Donbasu); ponadto są tu fabryki: pras automatycznych, sprzętu gospodarstwa domowego, konstrukcji stalowych, okuć bud.; zakłady metal., odlewnia żeliwa, huta szkła, zakłady PRESS-GLASS (szyby zespolone), wytwórnie: guzików i igieł, konfekcji techn., materiałów ogniotrwałych i biurowych, papieru, artykułów muz., zapałek; zakłady graficzne, mięsne, elektrociepłownia i in.; ważny węzeł kol. i drogowy; ośrodek nauk., oświat. i kult.; wyższe uczelnie (m.in. Politechnika Częstoch., WSP, Papieski Fakultet Teologii (filia Papieskiej Akademii Teol. w Krakowie), liczne szkoły średnie; teatry (dram. i dla dzieci); corocznie odbywają się: Międzynar. Festiwal Muzyki Sakralnej „Gaude Mater” (od 1991), Festiwal Piosenki Rel. „Exodus” (od 1992), Ogólnopol. Konkurs Poet. im. H. Poświatowskiej (od 1974), Triennale Plastyki „Sacrum” (od 1991). Ośrodek turyst.-krajoznawczy, punkt wyjściowy Szlaku Orlich Gniazd (do Krakowa) i Szlaku Jury Wieluńskiej (do Wielunia) oraz początek Szlaku Wodnego Warty (do Kostrzynia n. Odrą); hotele, motele, domy wycieczkowe, Dom Pielgrzyma i Dom Rekolekcyjny; liczne ogólnopol. imprezy turyst., m.in.: Rajd im. I. Kozielewskiego (twórcy hymnu harcerskiego); wiele obiektów sport., m.in.: ośr. sportów konnych, stadiony (w tym żużlowy), lotnisko aeroklubu (Rudniki koło Częstochowy).

Częstochowa jest stol. metropolii częstoch. Kościoła rzymskokatol., najważniejszym ośr. katol. kultu rel. w Polsce, związanego z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej w klasztorze Paulinów na Jasnej Górze; co roku przybywa tu kilka milionów pielgrzymów z kraju i ze świata; w klasztorze także muzeum Skarbiec-Arsenał z bogatymi i cennymi zbiorami.

Miasto rozbudowało się gł. na l. brzegu rzeki; tu znajduje się Stare Miasto z częściowo zachowanym średniow. układem urb.; kościoły (XVII, XVIII w.), ratusz (1828); cmentraz żydowski z licznymi nagrobkami; nowe dzielnice mieszkaniowe leżą gł. w północnej i południowej części Częstochowy, a przem. — w południowo-wschodniej (m.in. Raków, Mirów, Stradom).

W dzielnicy Raków — cmentarzysko szkieletowo-ciałopalne kultury łużyckiej z okresu halsztackiego; groby o bogatym i zróżnicowanym wyposażeniu w naczynia gliniane, ozdoby z brązu i bursztynu, rzadziej broń i narzędzia — ob. rezerwat archeologiczny.

Częstochowa, widok miasta, w głębi klasztor na Jasnej Górze