Chwistek Leon
 
Encyklopedia PWN
Chwistek Leon, ur. 13 I 1884, Kraków, zm. 20 VIII 1944, Barwisze k. Moskwy,
logik, matematyk i filozof, malarz i teoretyk sztuki.
Kalendarium
Urodził się 13 I 1884 w Krakowie. W 1930–40 profesor logiki na Uniwersytecie Lwowskim; w czasie II wojny światowej przebywał w ZSRR; 1944 został zaocznie wybrany do KRN. W poglądach społecznych ewoluował od liberalizmu do stanowiska lewicowego, radykalnego i rewolucyjnego, zbliżając się do marksizmu i występując jako zdecydowany przeciwnik faszyzmu.
Działalność naukowa — logika i filozofia
W dziedzinie naukowej interesowały go problemy logiczne i metodologiczne. W logice, nawiązując do badań B. Russella nad sposobami rozwiązania antynomii logicznej, sprowadził jego tzw. rozgałęzioną teorię typów do tzw. prostej teorii; badając formalne właściwości wyrażeń i stosunki między nimi, stworzył system swoiście pojętej semantyki; na jej podstawie zbudował system teorii logicznej i matematycznej, który nazwał metamatematyką racjonalną. W filozofii był twórcą teorii wielości rzeczywistości, którą próbował sformalizować i uzasadnić; głosił w niej, że o wszystkim, co nazywa się rzeczywistością, nie można mówić z sensem „od razu i w jednym języku”; wychodząc z tego założenia wyróżnił 4 typy rzeczywistości: naturalną (rzeczy), fizykalną, sensualną i wizyjną; według Chwistka w każdej rzeczywistości może być zbudowana teoria ją opisująca, jednakże rzeczywistości nie są równouprawnione — ani w dziedzinie teorii, ani praktyki — i wyjątkową doniosłość ma rzeczywistość naturalna. Główne prace: Antynomie logiki formalnej (1921), The Theory of Constructive Types (1923), Przyszłość kultury w Polsce (1931), Zagadnienia kultury duchowej w Polsce (1933), Granice nauki (1935, poprawione wydanie angielskie 1946).
Twórczość plastyczna — formizm i strefizm
W 1903–04 przez pół roku uczył się w ASP w Krakowie pod kierunkiem J. Mehoffera; 1913–14 przebywał w Paryżu, gdzie studiował rysunek i zaznajomił się z twórczością kubistów. Za sprawą Z. Pronaszki zbliżył się do grupy młodych artystów, którzy 1917 założyli grupę Formistów. Chwistek uczestniczył we wszystkich jej wystawach; tworzył wówczas kompozycje zbliżone do włoskiego futuryzmu. Jego portrety, akty, kompozycje figuralne, krajobrazy i wizje miast przyszłości charakteryzowały się starannie przemyślaną budową i zgeometryzowanymi kształtami (Łódź ok. 1919, Miasto ok. 1919, Szermierka ok. 1920, Salamandry ok. 1921). Równocześnie zajmował się teorią sztuki, wykorzystując swoje studia z zakresu matematyki i psychologii eksperymentalnej. W opublikowanej 1918 rozprawie Wielość rzeczywistości w sztuce twierdził, że każda jednostka siłą wyobraźni może wykreować własną rzeczywistość, rządzącą się ściśle wewnętrznymi prawami, dlatego też absurdem w sztuce jest naśladowanie konwencjonalnie pojmowanej natury, gdyż jest ona tylko realizacją jednej z wielu mogących zaistnieć rzeczywistości. W ten sposób Chwistek uwalniał twórczość plastyczną od obowiązku odzwierciedlania świata i jednocześnie wyjaśniał różnorodność form artystycznych, tworzonych w ciągu wieków. Po rozpadzie grupy Formistów (jego przyczyny przeanalizował w pracy Tytus Czyżewski a kryzys formizmu 1922) zajął się opracowaniem własnej, „matematycznej” teorii sztuki, tzw. strefizmu, nakazującej, by „dzielić pole widzenia według jakości kształtów, barw, tempa wydarzeń itp.”; założenia te realizował, tworząc obrazy, w których strefy pokrewnych barw i form przechodziły rytmicznie jedna w drugą (Uczta ok. 1933); 1926–30 wykonał ok. 100 wizerunków postaci z krakowskiego środowiska artystycznego i intelektualnego; pod koniec lat 30., zainspirowany twórczością plastyczną dzieci, tworzył dzieła charakteryzujące się swoistą naiwnością i prostotą widzenia (Przemarsz artylerii przez miasto, Sprzedawca zabawek oba 1937).
Twórczość literacka
Związany z wczesną polską awangardą, Chwistek był uczestnikiem wystąpień futurystów (udział w głośnej jednodniówce Nuż w bżuhu 1921), współredaktorem (na przełomie 1921 i 1922) „Nowej Sztuki” i współpracownikiem (1922) „Zwrotnicy”, autorem rozpraw o awangardowej plastyce, poezji, teatrze, architekturze. W nowej sztuce cenił swobodę indywidualnej wyobraźni, śmiałość eksperymentu, różnorodność poszukiwań, optymistyczny witalizm, nastawienie ludyczne. Uprawiał publicystykę (m.in. Zagadnienia kultury duchowej w Polsce), zbieżną z kampaniami T. Boya-Żeleńskiego. W atmosferze rywalizacji z S.I. Witkiewiczem, bliskim przyjacielem, a następnie adwersarzem, zrodziły się eksperymentalne powieści Chwistka: Kardynał Poniflet (powstała 1906–14, zniszczona przez autora 1919) i Pałace Boga, utwór utrzymany w poetyce fantastycznej groteski, przepełniony rozważaniami na tematy filozoficzne, religijne, etyczne, społeczno-polityczne, artystyczne, erotyczne (powstała 1933–34, druk fragmentów w „Czasie” 1934, próba „rekonstrukcji” wydane przez L.B. Grzeniewskiego 1968, wydanie rozszerzone 1979). Chwistek zmarł 20 VIII 1944 w Barwiszach koło Moskwy.
Bibliografia
Wielość rzeczywistości w sztuce i inne szkice literackie, wybór i wstęp K. Estreicher, Warszawa 1960;
Pisma filozoficzne i logiczne, wstęp K. Pasemkiewicz, Warszawa 1961.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Chwistek Leon, Uczta, ok. 1925 — Muzeum Narodowe, Warszawafot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Chwistek Leon, Defilada, 1935 — Muzeum Sztuki w Łodzifot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia