Bośnia i Hercegowina. Literatura

Bośnia i Hercegowina. Literatura.

Pojęcie literatura bośniacka (bosanska književnost) obejmuje dorobek piśmienniczy bośniackich i hercegowińskich Muzułmanów, Chorwatów, Serbów oraz Żydów. Początki piśmiennictwa na terenie Bośni sięgają najprawdopodobniej przeł. XI i XII w. i są związane z pojawieniem się liturgii słow. oraz przyswojeniem dziedzictwa Cyryla i Metodego. Pierwszy zachowany rękopis to, pisane głagolicą, fragmenty Dziejów Apostolskich (tzw. Grškovićev apostol, 1. poł. XII w.). Głównym pismem średniow. Bośni stała się jednak cyrylica; jej szczególny wariant ukształtowany na terenie bośniackim nazywa się bosančicą. Dorobek piśmiennictwa średniow. Bośni jest źle zachowany i niedostatecznie zbadany; składają się nań przekłady: Ewangelii, Dziejów Apostolskich, Apokalipsy, fragmentów Starego Testamentu oraz teksty apokryficzne. Z tekstów o tematyce świeckiej zachował się bośniacki wariant romansu o Aleksandrze III Wielkim. Szczytowy okres rozwoju średniow. piśmiennictwa bośniackiego przypada na schyłek XIV i 1. poł. XV w. Większość zachowanej spuścizny lit. ma charakter wyznaniowo neutralny, mogła więc służyć wiernym wszystkich 3 wyznań współistniejących w Bośni: katolikom i członkom niezwykle wpływowego, choć uznanego za heretycki, Kościoła bośniackiego oraz prawosławnym. Po zajęciu Bośni przez Turków (1463) i zaprzestaniu działalności Kościoła bośniackiego oraz islamizacji dużej części ludności Bośni piśmiennictwo bośniackie rozwijało się w 3 nurtach: katol., muzułm. i prawosł.; należy też odnotować lit. twórczość Żydów sefardyjskich w językach hebr i ladino. Piśmiennictwo katol. w języku nar. było związane z działalnością zakonu franciszkanów i przeznaczone dla szerokiego kręgu odbiorców. Franciszkanie pozostawili wiele wartościowych prac kronikarskich i hist. w językach nar. i łacińskim. Z pisarzy dla ludu należy wymienić M. Divkovicia, a z autorów prac hist. — F. Lastricia. Piśmiennictwo prawosł., do końca XVIII w. dość słabo rozwinięte na terenie Bośni, nie stworzyło swego specyficznie bośniackiego wariantu. Składają się na nie przede wszystkim teksty rel. pochodzące ze źródeł serbskich. Literatura Muzułmanów bośniackich rozwijała się w 4 językach: arab., perskim, tur. oraz bośniackim (tzw. literatura aljamiado, pisana pismem arab.). Tworzyły ją teksty poet. i komentarze do klas. poezji perskiej, rozprawy nauk., polit. i rel., prace hist. i leksykograficzne. W XIX w. w rezultacie procesów integracji nar. tradycja katol. stała się częścią tradycji chorwackiej, tradycja prawosł. — serb., muzułm. zaś zachowała swoją odrębność, mimo iż niektórzy pisarze muzułm. wybierali chorwacką bądź serb. orientację narodową. W XX w. zaczęła się kształtować odrębna świadomość nar. Muzułmanów bośniacko-hercegowińskich, zw. teraz oficjalnie Boszniakami (Bošnjaci — w odróżnieniu od wyrażającej przynależność regionalną nazwy Bosanci), a także odrębny kanon tradycji literackiej. Obecnie pojęcia literatura bośniacka używa się w 2 znaczeniach: na określenie całokształtu wielonar., wielojęzycznego i wielowyznaniowego dorobku piśmienniczego Bośni i Hercegowiny oraz na określenie, stanowiącego jego część, nar. piśmiennictwa Boszniaków. Zróżnicowaniu znaczeniowemu odpowiada zróżnicowanie leksykalne: bosanska književnost (literatura bośniacka) oznacza całą literaturę Bośni, natomiast bošnjačka književnost (literatura boszniacka) — literaturę Muzułmanów bośniackich, której językiem jest, należący do grupy języków serb.-chorwackich, język bośniacki (bosanski jezik), odrębny od języka chorwackiego i języka serbskiego. Do najważniejszych pisarzy boszniackich XIX i XX w. zalicza się m.in.: E. Mulabdicia, S. Bašagicia, M.Ć. Ćaticia, O. Djikicia, H. Humo, A. Muradbegovicia, H. Kikicia, S. Kulenovicia, M. Selimovicia, M. Begicia, M. Dizdara i I. Sarajlicia. Z bośniackich pisarzy niemuzułm. należy wymienić przede wszystkim, sytuującego się na pograniczu kultury chorwackiej i serb., I. Andricia oraz żydowskiego prozaika I. Samokovliję. Dorobek pozostałych licznych serb. i chorwackich pisarzy z Bośni jest również współcześnie włączany zarówno do literatury chorwackiej, jak i serbskiej.

Joanna Rapacka