Tacyt

Tacyt, Publius Cornelius Tacitus Caecina, ur. ok. 55 r., zm. ok. 120,

historyk rzymski.

Urodził się ok. 55 r.

Nie wiadomo, gdzie przyszedł na świat; także datę urodzin określa się jedynie na podstawie wzmianki w Listach jego przyjaciela Pliniusza Młodszego; ojcem Tacyta przypuszczalnie był ekwita Korneliusz Tacyt, wymieniany przez Pliniusza Starszego w Historii naturalnej jako prokurator cesarski w Galii Belgijskiej. Dzieciństwo Tacyta przypadło na niespokojne panowanie Nerona (54–68). Zapewne był on świadkiem pożaru Rzymu 64 r., a później scenicznych popisów obłąkanego cesarza; po jego śmierci i zdobyciu władzy przez „dobrego” cesarza Wespazjana (69–79) zaczął naukę retoryki u najlepszych ówczesnych mówców — Marka Apra i Juliusza Sekundusa.

Kariera

Od połowy lat 70., jako adwokat, sam zaczął przemawiać, szybko zyskując opinię wybitnego oratora; 78 r. ożenił się z córką konsula Juliusza Agrykoli, od niedawna namiestnika rzymskiego w Brytanii; zapewne dzięki protekcji teścia, już za panowania kolejnego „dobrego” cesarza Tytusa (79–81) zdobył urząd kwestora i wszedł do senatu; na początku panowania Domicjana (81–96) został prawdopodobnie edylem a 88 r. pretorem i uzyskał zarząd jakiejś prowincji (być może Galii Belgijskiej). Jego powrót do Rzymu 93 r. zbiegł się z terrorem wprowadzonym przez Domicjana po nieudanym zamach stanu; wielu senatorów zostało zamordowanych, ale Tacytowi, który odsunął się na tyle, na ile mógł, od działalności politycznej, udało się ocaleć. Karierę kontynuował po powrocie rządów „dobrych” cesarzy: Nerwy (96–98), Trajana (98–117) i Hadriana (117–138), zostając 97 r. konsulem a 112–113 prokonsulem Azji. Zmarł ok. 120 r.

Dzieła

ok. 98 r. Tacyt upowszechnił trzy swoje prace: Dialog o mówcach (Dialogus de oratoribus), Żywot Agrykoli (De vita Iulii Agricolae) i Germanię (De origine et situ Germanorum); w pierwszej z nich, napisanej jeszcze w czasach nieobliczalnego Domicjana, przepowiadał upadek retoryki, gdyż cesarstwo ograniczyło wolność słowa, która panowała w czasach republiki. Żywot Agrykoli poświęcił Tacyt upamiętnieniu czynów teścia, zmarłego 93 r., który na początku lat 80. podbił kolejne ziemie w Brytanii, a po zwycięstwie 84 r. nad plemionami Piktów w Grampianach zastał przez zazdrosnego Domicjana odwołany do Rzymu. Germania została napisana na podstawie relacji ustnych i zapisków historycznych; w czasach Tacyta o jedne i drugie nie było trudno, gdyż Germania (ziemie na wschód od Renu i na północ od Dunaju) była celem ekspansji Rzymu (98–99 przebywał tam cesarz Trajan); Tacyt obiektywnie i nie bez pewnej życzliwości opisał Germanów, przeciwstawiając prostotę i uczciwość ich obyczajów coraz dalszej od moralności cywilizacji rzymskiej. Jednak najbardziej znanymi jego dziełami są Dzieje (Historiae), udostępniane Rzymianom 104–109, oraz pisane 109–116 Roczniki (Annales); w dwunastu (zapewne) księgach Dziejów opisał panowania Wespazjana, Tytusa i Domicjana; do naszych czasów zachowały się jedynie księgi I–IV i 26 rozdziałów V, obejmujące lata 69–70, czyli początek panowania Wespazjana. Także z Roczników, poświęconych panowaniom Tyberiusza (14–37), Kaliguli (37–40), Klaudiusza (41–54), Nerona i walce o tron cesarski 69 r., przetrwały jedynie fragmenty (księgi I–IV, XII–XV i części V, VI i XI). Pisząc o historii Rzymu, bliskiej i współczesnej sobie, Tacyt nie zawsze dochowywał wierności delarowanej na początku I księgi Roczników zasadzie sine ira et studio [łac. ‘bez gniewu i stronniczości’]; był bowiem moralistą i szczególnie irytowało go lekceważenie republikańskiej virtus [łac. ‘cnota’], czyli prawości i dzielności; cesarzy oceniał według ich relacji z senatem, w którym upatrywał względnego obrońcę virtus; jako świadek panowań „dobrych” i „złych” cesarzy przewidywał dla Rzymu nieciekawą przyszłość.

Tacyt po polsku

W Polsce znajomość dzieł Tacyta upowszechniła się w środowisku humanistów w XVI w., był znany także elitom intelektualnym następnego stulecia, a jezuita Kazimierz Kołajowicz przetłumaczył cztery księgi Roczników. Jednak dopiero A. Naruszewicz w latach 1772–83 przełożył wszystkie (poza Dialogiem) pisma Tacyta. Po raz ostatni dziela rzymskiego historyka przełożył 1938–47 Seweryn Hammer.

Bibliografia

Tacyt Dzieła, przekład S. Hammer, Warszawa 2004