Fromm Erich

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Fromm Erich , ur. 23 III 1900, Frankfurt n. Menem, zm. 18 III 1980, m. Meksyk,

psycholog i filozof, współtwórca psychoanalizy społecznej.

Urodził się 23 III 1900 we Frankfurcie nad Menem. w rabinackiej rodzinie żydowskiej o bardzo starych tradycjach. Był wychowywany w tradycyjnej atmosferze żydowskiej.

Życie i działalność

W 1918 rozpoczął studia prawnicze na uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem, ale porzucił prawo na rzecz socjologii i filozofii. Słuchał wykładów A. Webera, K. Jaspera, H. Rickerta. W 1922 uzyskał doktorat z filozofii na uniwersytecie w Heildelbergu. Studiował także psychologię w Monachium, Berlinie i Heidelbergu. W latach 1923–24 studiował w Berlińskim Instytucie Psychoanalitycznym i 1927 rozpoczął praktykę psychoanalityczną. W swoich pierwszych rozprawach Das judische Gesetz (1925) i Der Sabbath (1927) podejmował tematykę żydowską. Wraz z żoną, psychoanalitykiem F. Fromm-Reichmann, kierował kliniką, w której metody psychoanalityczne łączono z elementami tradycji żydowskiej (modlitwy, przestrzeganie szabatu oraz zasad żywieniowych). W 1926 odwrócił się od judaizmu ortodoksyjnego. Od 1930 był współpracownikiem Institut für Sozialforschung we Frankfurcie nad Menem (w gronie współpracowników znaleźli się również m.in. H. Marcuse, Th. Adorno, M. Horkheimer). W 1933, uciekając przed prześladowaniami, przeniósł się do Genewy w Szwajcarii, następnie wyjechał do USA. W latach 1934–41 był wykładowcą Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku, członkiem Międzynarodowego Instytutu Badań Społecznych tamże (Instytut był emigracyjną kontynuacją Institut für Sozialforschung). Był współzałożycielem (razem z K. Horney) Amerykańskiego Instytutu Psychoanalitycznego. W 1941 ukazała się Ucieczka od wolności (1941, wydanie polskie 1970) poświęcona psychologicznym problemom niemieckiego faszyzmu, która przyniosła mu światową sławę. W latach 1951–65 wykładał w Universidad Nacional Autónoma de México w mieście Meksyk, zapoczątkował tam psychoanalizę jako kierunek studiów; od 1962 — w New York University. W 1974 przeniósł się do Szwajcarii, gdzie zmarł 18 III 1980 w Locarno.

Inne prace: Niech się stanie człowiek (1947, wydanie polskie 1995), Zdrowe społeczeństwo (1955, wydanie polskie 1996), Zapomniany język (1951, wydanie polskie 1972), O sztuce miłości (1956, wydanie polskie 1971), Kryzys psychoanalizy (1970, wydanie polskie 1995), Anatomia ludzkiej destrukcyjności (1973, wydanie polskie 1998), Dogmat Chrystusa i inne pisma religioznawcze (1973, wydanie polskie 1992), Mieć czy być (1976, wydanie polskie 1989); polski wybór pism: Szkice z psychologii religii (1966).

Psychoanaliza społeczna

Pozostając w kręgu psychoanalizy, Fromm stworzył własny system, zw. psychoanalizą społeczną. Uważał się za kontynuatora myśli K. Marksa i S. Freuda — dążąc do syntezy ich poglądów, poddał modyfikacji ich koncepcje (odrzucił Freudowską wizję człowieka zdeterminowanego przez popędy, uwzględniając wpływy kultury i społeczeństwa; odrzucał również Marksowską koncepcję pełnego uwarunkowania człowieka przez siły ekonomiczne i społeczne, doceniając znaczenie czynników związanych z psychiką jednostki). W koncepcji człowieka dążył do syntezy czynników psychicznych, społecznych i kulturowych. Istotnym warunkiem owej syntezy był proces przezwyciężania alienacji będącej wynikiem niezaspokojenia podstawowych ludzkich potrzeb (afiliacji, miłości, zakorzenienia społecznego, uniknięcia samotności, transcendencji, poczucia tożsamości, układu odniesienia i czci). Jak pisał w Ucieczce od wolności: „Człowiek sam zbudował swój świat (...) został jednak odsunięty od wytworów własnych rąk, przestał być panem świata, który zbudował; wręcz odwrotnie, ów stworzony przez niego świat stał się jego panem, przed którym człowiek uchyla czoła, który usiłuje ułagodzić albo manewrować nim możliwie najskuteczniej. Dzieło rąk własnych stało się jego Bogiem”. Fromm nie widział możliwości przemiany jednostki bez przemiany otaczającego ją społeczeństwa i na odwrót — za nierealną uznawał przemianę społeczeństwa bez przemiany jednostki.

Krytyka współczesnego społeczeństwa

Krytykował współczesną cywilizację przemysłową za to, że przyczynia się do zerwania więzi międzyludzkich, promuje postawy merkantylne i uniemożliwia rozwój osobowości. Przeciwstawiał jej wizję „zdrowego społeczeństwa”, stwarzającego jednostce szansę autentycznego życia. Był jedną z głównych postaci nowej lewicy, szukającej rozwiązania podstawowych problemów społecznych na drodze innej niż kapitalistyczna, z jednej strony, i odmiennej od socjalizmu typu radzieckiego, z drugiej strony. Odrzucał stosowanie przemocy. W czasie kontestacji studenckiej lat 60. propagował stworzenie spontanicznej sieci instytucji społecznych, alternatywnych wobec oficjalnych. W późniejszym okresie sympatyzował z ideami strajku konsumenckiego.

Być czy mieć?

W filozoficznej warstwie poglądów Fromm u podstaw swojego obrazu człowieka widział sytuację bolesnego rozdarcia, konfliktu między jednostką a rzeczywistością. Rozdarcie to jest związane z rozwojem cechy specyficznie ludzkiej, jaką jest samoświadomość. Na sytuację tę człowiek może odpowiedzieć dwojako: albo poprzez ucieczkę, regres do form ludzkich, albo poprzez rozwój prowadzący do harmonii z przyrodą oraz do harmonii społecznej. Powinien wybrać postawę drugą, opierającą się na miłości do innych i produktywnej pracy. W ramach tej orientacji życiowej jednostka akceptuje indywidualność zarówno własną, jak i innych (postawa „być”). Ucieczka, regres są związane z traktowaniem zarówno samego siebie, jak i innych jako narzędzi, środków do celu (postawa „mieć”). Fromm wyróżnił dwa typy religii. Religia autorytarna opiera się na wierze w wszechmocną siłę wyższą oraz na przekonaniu o bezsilności i grzeszności człowieka. Podstawowym przewinieniem jest w niej nieposłuszeństwo. Jest ona związana z regresywną, ucieczkową postawą człowieka. Religia humanistyczna, związana z postawą rozwoju, wierzy w możliwości twórcze człowieka i jego dobroć. Przewinieniem w tego typu religii jest niewykorzystywanie możliwości rozwojowych człowieka.