transcendentalny

Encyklopedia PWN

[łac. idealis ‘idealny’ < gr. idéa ‘kształt’, ‘wyobrażenie’],

termin obejmujący różne stanowiska filozoficzne zarówno z zakresu ontologii (metafizyki), jak też teorii poznania, często należące zarazem do obu tych dziedzin.

idealizm teoriopoznawczy (idealizm epistemologiczny, idealizm gnoseologiczny),

filoz. stanowisko w teorii poznania występujące w odmianie immanentnej i transcendentalnej;

Tischner Józef, ur. 12 III 1931, Stary Sącz, zm. 28 VI 2000, Kraków,

filozof, teolog, eseista, ksiądz katolicki.

analityka

[gr.],

filoz. nauka o rozbiorze pojęć i myśli, stanowi część logiki Arystotelesa;

antyteza

[gr. antíthesis ‘przeciwstawienie’],

filoz. twierdzenie przeciwstawne tezie; pojęcie dialektyki transcendentalnej I. Kanta; drugi człon dialektycznej triady G.W.F. Hegla.

autonomia

[gr., ‘samorząd’],

filoz., socjol., teol. Autonomia to niezawisłość woli lub sumienia wykluczająca zależność od determinującego wpływu oddziałujących „z zewnątrz” (zatem heteronomicznych) czynników empirycznych, mających źródło w różnie ujmowanym prawodawstwie Bożym (teonomia) albo pochodzących od jakiegokolwiek autorytetu lub władcy (np. polityczna). W rozumieniu mocniejszym autonomia oznacza możliwość ustanawiania przez podmiot moralny własnych reguł postępowania, przeciwstawianych zarówno empirycznej heteronomii, jak i teonomii; jest traktowana jako centralna kategoria uzasadniająca próby budowania moralności bez etyki przez osoby odpowiedzialne, bo korzystające z autonomii (jak w koncepcjach „moralności ponowoczesnej”, np. u Z. Baumana). W ujęciu słabszym autonomia jest kojarzona nie tyle z wolą, co z sumieniem (lub rozumem praktycznym) podmiotu moralnego, który może samodzielnie ustalać reguły postępowania albo na zasadzie wolności, albo przez uzgodnienie przyrodzonych skłonności i niesprzecznych z nimi obowiązków, odkrywanych raczej niż konstytuowanych przez rozum praktyczny.

Encyklopedie i leksykony PWN – zobacz ofertę >>