1953

Sobota

Mój stosunek do Polski wynika z mego stosunku do formy — pragnę uchylić się Polsce, jak uchylam się formie — pragnę wzbić się ponad Polskę, jak ponad styl — i tu i tam, to samo zadanie. Poniekąd czuję się Mojżeszem (...). W marzeniach nadymam się jak mogę. Ha, ha, dlaczego — zapytacie — czuję się Mojżeszem? Sto lat temu litewski poeta wykuł kształt polskiego ducha, dziś ja, jak Mojżesz, wyprowadzam Polaków z niewoli tego kształtu, Polaka z niego samego wyprowadzam...

1957

Oto pokrótce cechy mojego człowieka:

1) Człowiek stwarzany przez formę, w najgłębszym, najogólniejszym znaczeniu.

2) Człowiek jako wytwórca formy, jej niezmordowany producent.

3) Człowiek zdegradowany formą (będący zawsze „niedo” — niedokształcony, niedojrzały).

4) Człowiek zakochany w niedojrzałości.

5) Człowiek stwarzany przez Niższość i Młodszość.

6) Człowiek poddany „międzyludzkiemu”, jako sile nadrzędnej, twórczej, jedynej dostępnej nam boskości.

7) Człowiek ”dla” człowieka, nie znający żadnej wyższej instancji.

8) Człowiek dynamizowany ludźmi, nimi wywyższony, spotęgowany.

Według mnie, literatura niepoważna usiłuje rozwiązać problemy egzystencji. Literatura poważna je stawia. Problemów egzystencji nie załatwi jeden człowiek — one rozwiązują się, jeśli się rozwiązują, w ludzkości.

Literatura poważna nie jest po to, żeby ułatwiać życie, tylko żeby je utrudniać.

Cykl 18 wierszy z krymskiej podróży Adama Mickiewicza (1826), widome świadectwo orientalnych fascynacji poety. Natura, a także pamiątki świetnej przeszłości i egzotyczna kultura islamu wywołują oryginalne skojarzenia i refleksje historiozoficzne, moralne i patriotyczne. Cykl otwiera sonet Stepy akermańskie wyrażający tęsknotę za krajem. Mickiewicz wydobywa naoczność obcowania z przyrodą i przeżycia wędrowca, który pielgrzymując śladami krymskiej przeszłości odnajduje w nich echo polskich losów. Niekiedy poeta cofa się przed opisaniem wrażenia, które wywołuje groźna, majestatyczna przyroda krymska. Tak jest w sonecie Droga nad przepaścią w Czufut-Kale, w którym bohater liryczny wiersza po spojrzeniu w przepaść, mimo przestróg przewodnika (wyraża się w tym romantyczna potrzeba przeżycia niebezpieczeństwa) powiada: Mirzo, a ja spojrzałem! Przez świata szczeliny/ Tam widziałem — com widział, opowiem — po śmierci/ Bo w żyjących języku nie ma na to głosu.

To jeden z motywów romantycznej refleksji — niewyrażalność pewnych stanów emocjonalnych, poczucie ograniczoności, jakie język narzuca. Z podziwem dla innej kultury odmalowuje pozostałości dawnej świetności siedziby chanów krymskich w Bakczysaraju, meczety, mogiły haremu.

Wiele zapożyczeń z jidysz jezyk polski zawdzięcza gwarze złodziejskiej. Na przykład hebrajskie wyrażenie din tora, oznaczające „sąd Tory”, czyli sąd rabiniczny rozstrzygający kwestie religijne, dało w polszczyźnie dintojrę, a hebrajskie słowo machaloget — podział, spór — które w Talmudzie oznacza często kontrowersję między uczonymi rabinami, przejęte przez jidysz jako machlojkes, zrodziło nasze machlojki.