estetyczne zjawiska u zwierząt

estetyczne zjawiska u zwierząt,

zjawiska obserwowane u zwierząt, obejmujące przeżycia analogiczne do przeżyć estetycznych człowieka związane z odbiorem szczególnych wrażeń zmysłowych ze świata zewn. (lub z ich wyobrażeniami) oraz związane z nimi działania.

W ujęciu etologicznym można przyjąć, że przeżycia estetyczne są to szczególne subiektywne doznania, powstałe w wyniku percepcji (lub wyobrażenia) bodźców wzrokowych lub słuchowych, połączone z silnym swoistym wzruszeniem emocjonalnym, dającym się określić na skali od przyjemnego do nieprzyjemnego, przy czym źródło bodźców powodujące przyjemność nazywamy pięknym, a drugie — brzydkim. Źródło piękne zwykle działa atrakcyjnie (nawet prowadząc do zawłaszczenia, jak błyszczące przedmioty zbierane przez sroki), a brzydkie — odpychająco (awersyjnie); w sytuacjach ambiwalentnych, gdy brzydota przykuwa uwagę, mamy do czynienia z fascynacją.

Działaniem estetycznym jest taka forma zachowania się osobnika, która wywołuje u odbiorcy (zasadniczo z tego samego gat.) przeżycie estetyczne. Wrażenia estetyczne mogą wywoływać stosunkowo proste bodźce (barwy, dźwięki) lub bardziej złożone (pozy i popisy zwierząt). Prawdziwe zjawiska estetyczne nie są zdeterminowane genetycznie. U wielu zwierząt preferencje bywają jednak uwarunkowane genetycznie, właściwie gatunkowo, choć zazwyczaj — jak hierarchia barw — mają charakter statyst. (tzn. kolejność preferowanych barw można ustalić dopiero po wielu powtórzeniach na różnych osobnikach); dlatego takie zjawiska nazywamy protoestetycznymi. Taki spontaniczny wybór u skowronka, ptaków krukowatych i altanników wywołują przedmioty połyskujące, a zwierzęta z różnych grup systematycznych chętnie wybierają figury rozczłonkowane (gwiazdy, szachownice) i symetryczne (to cechuje również niewyrobionych estetycznie ludzi) oraz prostokąty o proporcjach odpowiadających tzw. złotemu podziałowi odcinka; podobnie wygląd i głos innych osobników z tego samego gat. lub jego popisy bywają oceniane w kategoriach estetycznych na tle reguł odpowiedniego wyzwalacza, wtedy gdy jest indeterminizm wyboru przy pewnej możliwej skali parametrów wyzwalacza (bardziej się podoba paw o większej liczbie ok w ogonie lub ładniej śpiewający słowik).

Z działań estetycznych zwierząt ocenianych przez ich partnerów z podobnym indeterminizmem można wymienić taneczne popisy godowe łabędzi lub żurawi, altanki i ogródki altanników (przy czym dobierane przez samca ozdoby są wyrazem jego wrażliwości estetycznej). Okazało się także, że można nauczyć małpy — nie tylko człekokształtne, ale nawet amer. kapucynki — mazania flamastrami lub malowania farbami, co ujawniło ich przeżycia twórcze (lubią to czynić), różne sposoby prowadzenia ręki, a nawet zdolności do kompozycji (i to zmiennej u tego samego osobnika); natomiast można mieć ważne zastrzeżenia, czy podawane przez niektóre osobniki małp językiem migowym nazwy istotnie odpowiadają zamierzonym w przedstawieniu przedmiotom. Małpy jednak w naturze nigdy nawet nie rysują spontanicznie, ich „dzieła” nie pełnią też funkcji komunikacyjnej: inne małpy nie oglądają ich obrazów, tak jak wszystkie zwierzęta ignorują ludzkie dzieła sztuki — o ile nie mamy do czynienia z rzemieślniczo wiernym odwzorowaniem innych osobników, działającym nie w zakresie estetycznym, lecz po prostu jako wyzwalacz czy bodziec kluczowy, oznaczający np. ofiarę dla drapieżcy.

Jerzy Andrzej Chmurzyński