drewniane budownictwo

drewniane budownictwo,

dziedzina budownictwa obejmująca wszelkiego rodzaju budynki i konstrukcje inżynieryjne wykonane z drewna, wyróżniająca się specyficznym charakterem tworzywa, odrębnymi metodami technologii, systemem konstrukcji i formą artystyczną.

Budownictwo drewniane należy do najstarszych form spotykanych na prawie wszystkich obszarach osadnictwa stałego, znajdującego się w rejonach leśnych lub w rejonach połączonych z tymi terenami siecią dogodnych dróg. Najdawniejsze ślady budownictwa drewnianego pochodzą z okresu neolitu; były to głównie budynki o ścianach z plecionki oblepionej gliną (Europa, starożytny Egipt, Mezopotamia), niekiedy wzmacnianych słupami. Konstrukcja szkieletowa wykształciła się w pełni w końcu neolitu, a przede wszystkim w okresie brązu oraz wczesnego żelaza; ściany pełne z bierwion układanych poziomo rozpowszechniły się dopiero w okresie żelaza, ustępując jednak liczebnie konstrukcjom szkieletowym. Na Dalekim Wschodzie budownictwo drewniane rozwinęło się w początkach naszej ery (najwcześniejsze zachowane świątynie drewniane w Japonii pochodzą z V–VII w.).

W Europie najwcześniejsze, w pełni zachowane zabytki budownictwa drewnianego, pochodzą z okresu średniowiecza. Najstarszym zachowanym zabytkiem jest kościół o konstrukcji palisadowej w angielskiej miejscowości Greenstead w hrabstwie Essex, datowany na IX lub XI w. W Skandynawii budowano w tym czasie okazałe kościoły — tzw. stavkyrker — o ścianach szkieletowych, wypełnianych pionowo drewnem, zdobione bogatą dekoracją snycerską (np. Borgund, Torpo, Urnes — XII w.; w Karpaczu Górnym znajduje się kościół z XII lub początku XIII w. przeniesiony z norweskiej miejscowości Vang). Kościoły o konstrukcji szkieletowej zachowały się też w Anglii (np. Marton i Lower Power, oba z XIV w., trójnawowe) i we Francji (Honfleur XV w.); odkrycia archeologiczne dokone po II wojnie światowej pozwalają stwierdzić, że między VI a XV w. w zachodniej Europie drewniane kościoły występowały masowo.

W okresie średniowiecza w Skandynawii budowano również okazałe wiejskie domy zrębowe o złożonym układzie przestrzennym. W środkowej i zachodniej Europie zachowały się szkieletowe, wielopiętrowe domy miejskie (XIV, XV w.), o poszczególnych kondygnacjach nadwieszonych jedna nad drugą (np. Alsfeld, Paryż) oraz ratusze (np. Esslingen 1430). Do XIV w. słupy nośne biegły nieprzerwanie przez całą wysokość budynku; konstruowanie szkieletów wielokondygnacyjnych budynków jako zespołów spiętrzonych konstrukcji o wysokościach odpowiadających poszczególnym kondygnacjom rozpoczęto dopiero na przełomie XIV i XV w. W Anglii wznoszono też w średniowieczu budynki, w których szkielet ścian był organicznie połączony z konstrukcją dachu, dzięki ukośnym belkom (tzw. crucks) biegnącym od dołu ścian do wierzchołka dachu.

W okresie nowożytnym budownictwo drewniane w środkowej i zachodniej Europie wzbogaciło się o nowe detale zdobnicze, ale jego rozwój został zahamowany, m.in. ze względu na zarządzenia przeciwpożarowe w większych osiedlach. Rozwijały się natomiast prace teoretyczne zmierzające do uzyskania przykryć o znacznych rozpiętościach (np. wiązary i łuki kratowe, A. Palladio 1570; łuki zbijane z krążyn, Ph. Delorme 1561; łuki z desek giętych, X. Emy 1825). Nieprzerwany rozwój budownictwa drewnianego trwał do połowy XIX w., w krajach alpejskich, karpackich, a przede wszystkim w północno-wschodniej Europie oraz dłużej w północnej Azji. Było to głównie budownictwo zrębowe stosowane do celów mieszkalnych (np. pałac w Kołomienskoje XVII w.), obronnych (zespół obronny w Tobolsku XVII w .) i sakralnych (zwłaszcza cerkwie — odznaczające się niezwykłym bogactwem form i układów przestrzennych).

Od połowy XIX w. poszukiwano nowych rozwiązań w zakresie budownictwa drewnianego przede wszystkim w Ameryce Północnej, przy czym punktem wyjścia były konstrukcje szkieletowe z desek. W Ameryce Północnej, jak również w krajach północnej Europy, w Afryce i na dużych obszarach Azji budownictwo drewniane pozostało aktualne do dziś (np. w USA w okresie międzywojennym trzecia część ludności mieszkała w domach drewnianych). W środkowej i zachodniej Europie rola drewna w budownictwie została bardzo ograniczona. Podejmowane w latach międzywojennych próby wykorzystania drewna do konstrukcji inżynieryjnych nie przyniosły trwalszych rezultatów.

Budownictwo drewniane w Polsce. Najstarsze ślady budownictwa drewnianego na ziemiach polskich to pozostałości szałasów o szkielecie z żerdzi, które odkryto w Puławach (epoka lodowcowa). Stałe domostwa pojawiły się w IV tysiącleciu (okres neolitu), były to początkowo koliste ziemianki, w III tysiącleciu obok nich występowały półziemianki i budynki naziemne o ścianach wykonanych ze słupów łączonych plecionką oraz ściany palisadowe (np. Brześć Kujawski), w obu wypadkach oblepiane gliną. Przykładem wielkiego zespołu osadniczego jest gród w Biskupinie, ilustrujący początki planowania przestrzennego. Ściany drewniane pełne, znane z VII w., upowszechniły się dopiero we wczesnym średniowieczu (domy mieszkalne o prymitywnej konstrukcji zrębowej w Ujściu, Opolu, Gdańsku, osadzie na Bródnie koło Warszawy). W okresie wczesnego średniowiecza cały niemal wysiłek skupiał się wokół budownictwa obronnego, imponującego techniką i rozmiarami, zarówno w wielkich ośrodkach o pierwszorzędnym znaczeniu dla kraju (np. Gniezno, Poznań, Gdańsk, Wrocław), jak i w pomniejszych (np. Giecz, Łęczyca, Niemcza, Radom, Spicymierz). Dalszy rozwój budownictwa drewnianego nastąpił w Polsce zapewne ok. połowy XIII w., jest on jednak udokumentowany przez zabytki znacznie późniejsze; są to nieliczne kościoły o konstrukcji zrębowej zachowane w Małopolsce (m.in. Haczów 4. ćwierć XIV w., Humniska zapewne 1409, Zborówek 1459, Iwonicz 1464, Mogiła 1466, Dębno 2. połowa XV w., Iwkowa 4. ćwierć XV w., Lipnica Murowana koniec XV w.), na Śląsku (Poniszowice przed 1449, Księży Las 1499), na ziemi lubuskiej (Klępsk XIII(?)–XIV(?) w.), na Pomorzu Gdańskim (Szczodrów XIV w.), a także znane z przekazów ikonograficznych w Małopolsce (Grybów 1455, Jadowniki Górne 1465, Olbierzowice 1468, Krościenko Wyżne XV w.) i na Śląsku (Łącza przed 1499); ostatnio na podstawie badań dendrochronologicznych przeprowadzonych w wielkopolskim Tarnowie Pałuckim ustalono, że w tamtejszym kościele parafialnym, wzniesionym 1628–39, pewna ilość belek zrębowych pochodzi z przełomu 1373 i 1374, zapewne z pierwotnego kościoła.

W wielonarodowej i różnowyznaniowej Rzeczypospolitej obok kościołów rzymskokatolickich budowano z drewna również świątynie innych wyznań; najstarsze zachowane cerkwie prawosławne i greckokatolickie pochodzą z XVI w. (Korczmin, Radruż, Chotyniec, być może Ulucz), cerkwie staroobrzędowców — z XIX w. (Wodziłki), kościoły protestanckie — z XVII w. (Świdnica), zachowały się też 2 meczety muzułmańskie w Kruszynianach (przełom XVIII i XIX w.) i Bohonikach (XIX w .); wszystkie drewniane synagogi zostały zniszczone w czasie II wojny światowej przez Niemców.

Najstarsze zachowane w Polsce zabytki budownictwa drewnianego świeckiego pochodzą dopiero z XVII w. (do wyjątków należy wiatrak z 1585, znajdujący się w Wielkopolskim Parku Etnograficznym w Dziekanowicach); jednak przekazy ikonograficzne i źródła pisane świadczą, że w XV i XVI w. budowano z drewna założenia obronne, budynki mieszkalne, gospodarczo-przemysłowe, także królewskie dwory, np. w Nieporęcie i Knyszynie. Cechą charakterystyczną budownictwa drewnianego (od przełomu XIII i XIV w. do połowy XVII w.) była typizacja rozwiązań planistyczno-przestrzennych i konstrukcyjnych, wynikająca z ujednolicenia ograniczenia bardziej indywidualnych potrzeb w przywilejach lokacyjnych, cechowych (monopolizacja zawodu cieśli) i innych aktach prawnych. Budynki wznoszono w obu konstrukcjach: szkieletowej (były to przeważnie budynki o stosunkowo małej ilości pionowych elementów konstrukcyjnych) oraz w zrębowej; ta ostatnia była powszechniejsza i stosowwana w budowlach o charakterze bardziej monumentalnym. W XVIII i XIX w. zaczęły zanikać konstrukcje szkieletowe o niewielkiej liczbie słupów, a na ich miejsce wprowadzono na Ziemiach Zachodnich i Północnych konstrukcje szkieletowe o licznych i regularnie rozmieszczonych słupach. Na pozostałych obszarach przeważały konstrukcje zrębowe o uproszczonych złączach. Obecnie konstrukcje takie występują głównie w południowej i wschodniej Polsce, sięgając do zachodniej granicy dorzecza Wisły.

Mimo odmiennego materiału budowlanego formy i detale budynków drewnianych były w kulturowym kręgu Rzeczypospolitej przedrozbiorowej w zasadzie takie same jak murowanych. Szczególny charakter miały tylko wieże-dzwonnice o pochyłych ścianach i nadwieszonej izbicy — piętrze dzwonowym (najstarszy przekaz ikonograficzny na pieczęci miasta Torunia z 1300), wolnostojące (Poniszowice 1520) lub związane z budynkiem kościelnym murowanym (Rudawa 1541) bądź drewnianym (Dębno 1601).

Można przypuszczać, że na cechy właściwe tylko drewnu zwrócono uwagę dopiero w XVII w. (zapewne już w 1. połowie) i zaczęto wtedy poszukiwać szczególnych form detali i rozwiązań przestrzennych, nieosiągalnych za pomocą innego tworzywa i nie występujących poza granicami Polski. Formy takie reprezentowały dwory szlacheckie (np. Kowalewszczyzna 1659–65, Goszczyce, 1673?, Laskowo 1677, Świątkowice 1727, Ożarów 1752, wnętrze dworu w Rogowie 1. połowie XVIII w.), niektóre kościoły (np. Tomaszów Lubelski 1627?, Błażejewo 1675–76, wnętrze kościoła w Szalowej 1739–56) oraz przede wszystkim synagogi (np. Jabłonów koło Kołomyi 2. połowa XVII w., Zabłudów XVII w. i 1765, Wołpa początek XVIII w., Nasielsk XVIII w.; wnętrza synagog: w Gwoźdźcu koło Kołomyi 1. połowa XVIII w., w Okielnikach 2. połowa XVI w.). Wtedy też (jeśli nie znacznie wcześniej) zaczęły się rozwijać masowo, niepowtarzalne w innym budownictwie, formy drewniane podcieni wzbogaconych mieczowaniami i wieszarami (domy miejskie, ratusze, spichrze, kościoły, synagogi, a także cerkwie — chociaż w tych ostatnich znacznie prostsze, i chałupy z XVIII–XIX w.).

Kraje europejskie w 2. połowie XIX w. cechowała dążność do odrodzenia tradycji rodzimych w architekturze; poszukiwania stylu narodowego zwróciły się ku budownictwu drewnianemu zgodnie z ówczesnym poglądem, że właśnie formy budownictwa drewnianego mają charakter narodowy, co znalazło wyraz w architekturze przełomu XIX i XX w.; w Polsce m.in. styl zakopiański, później styl dworkowy.

Bibliografia

W. Krassowski Architektura drewniana w Polsce, Warszawa 1961;

J. Tołoczek Polskie budownictwo drewniane, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1980;

M. i K. Piechotkowie Bramy nieba: bożnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1996;

M. Kornecki Kościoły drewniane w Małopolsce, Kraków 1999;

R. Brykowski Drewniana architektura kościelna na ziemiach Wielkiego Ksiestwa Litewskiego, Warszawa 2000;

tegoż Wielkopolskie kościoły drewniane, Warszawa 2000;

G. Ruszczyk Drewniane kościoły w Polsce lat 1918–1939 w świetle tradycji i nowych form architektury europejskiej, Warszawa 2000.

D. Buxton The Wood Churches of Eastern Europe, Cambridge 1981.