doświadczenie religijne

doświadczenie religijne,

stan psychiczny wynikający z doświadczenia obecności świętości (sacrum).

D.r. jest przedmiotem badań nauk. należących do najstarszych i najbardziej konsekwentnie rozwijanych dziedzin badań uprawianych w ramach psychologii religii. Pierwszy okres badań, trwający do lat 20. XX w., obejmował prace: W. Jamesa, E. Starbucka, J. Leuby’ego i J. Pratta. Autorzy ci badali d.r. jako szczególnie wyrazisty przejaw ludzkiej religijności, jako istotną część procesu konwersji, okresu dorastania, bądź jako stan psychiczny możliwy do sztucznego indukowania w warunkach laboratoryjnych. Drugi okres badań nad d.r. rozpoczął się w latach 60. i trwa do czasów obecnych. Nawrót do problematyki d.r. po przeszło 40 latach przerwy wyniknął z dwóch przyczyn: po pierwsze — z powszechności tego rodzaju przeżyć u „przeciętnych” członków społeczeństw zachodnich (zarówno należących do różnych Kościołów, jak i nie związanych z żadną religią); po drugie — ze wzrastającej tendencji do poszukiwań tego rodzaju doświadczeń w ramach nowo powstających grup rel., szczególnie wśród młodzieży, które przyciągają do siebie wyznawców religii tradycyjnych.

W badaniach nad d.r. wyodrębnić można nurt teoret. i nurt empiryczny. Pierwszy zajmuje się problematyką kryteriów definicyjnych zjawiska d.r., natomiast drugi prowadzi badania empiryczne nad tym zjawiskiem. Z nurtem pierwszym wiąże się wypracowanie rozumienia d.r. jako przeżycia bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością transcendentną i uzyskanie szczególnego rodzaju wiedzy empirycznej wynikającej z rozmaitych form percepcji, czyli widzenia, słyszenia lub odczuwania obecności Boga, świętości, czegoś nadnaturalnego. Traktowanie d.r. jako formy percepcji zapoczątkował R. Otto; twierdził on, że d.r. jest powiązanym z silnymi emocjami doświadczeniem obecności przedmiotu doświadczanego. Podobnie na siłę emocji towarzyszących temu doświadczeniu zwracał uwagę A. Maslow, który jednak podkreślał też jego poznawczy charakter. W pracach Maslowa ma miejsce przejście od analizy peak experience, czyli silnie emocjonalnego doświadczenia pełni istnienia, do plateau experience, czyli trwałego doświadczenia poznawczego prowadzącego do poznania Boga. Takie podejście do d.r. jest współcześnie rozwijane przez szwedzką szkołę psychologii religii stworzoną przez H. Sundena. W swojej teorii d.r. Sunden proponuje zastosowanie do analizy genezy tego doświadczenia podejścia atrybucyjnego, wywodzącego się z teorii poznawczych. Według Sundena człowiek znajdujący się w sytuacji trudnej, bolesnej lub niezrozumiałej, przekraczającej możliwości interpretacji, ucieka się do próby jej zrozumienia za pomocą przekazów tradycji religijnej. Warunkiem powodzenia takiej strategii jest zaktualizowanie tej tradycji, czyli możliwość dostrzeżenia podobieństwa między sobą a postacią z mitu religijnego. Znajomość tradycji rel. kształtuje filtr percepcyjny, dzięki któremu aktualna sytuacja nabiera szczególnego znaczenia jako analogiczna do sytuacji postaci z mitu rel., a jednocześnie powstaje oczekiwanie, że Bóg zachowa się wobec osoby dokonującej tej interpretacji tak, jak zachował się wobec osoby z owego mitu. Tak więc sytuacja wyjściowa zostaje usensowniona i nabiera charakteru dialogu między człowiekiem a bóstwem. Tradycja rel. sprowadza się w tym ujęciu do zbioru ról, z których najważniejsze to pozostające ze sobą w interakcji — rola Boga i rola człowieka. Podjęcie roli (role taking) przez człowieka automatycznie aktualizuje adaptację roli (role adopting) Boga. Adaptacja ta oznacza specyficzną gotowość, dzięki której człowiek spostrzega i interpretuje swoją sytuację inaczej, niż w obrębie rzeczywistości świeckiej. Jeśli spełni się oczekiwanie, że Bóg zachowa się wobec człowieka tak samo, jak wobec osoby z mitu rel., to jest to traktowane jako przejaw interakcji między człowiekiem a Bogiem. Nie wszystkie sytuacje stwarzają warunki dla opisanego powyżej podejmowania i adaptacji ról. Staje się tak tylko wtedy, gdy pomyślne rozwiązanie ekstremalnie trudnej sytuacji życiowej przekracza — zdaniem uwikłanego w nią człowieka — jego możliwości. Konieczne jest również posiadanie przez jednostkę systemu odniesienia zawierającego zaktualizowaną tradycję religijną. Temu celowi służą wykonywane przez jednostkę ćwiczenia duchowe i praktyki religijne. Przyczyniają się one do utrwalania określonych wzorów percepcyjnych, które w sytuacji trudnej są schematem odniesienia pomagającym zinterpretować daną sytuację.

W nurcie teoret. rozważań nad d.r. rozwija się w Wielkiej Brytanii, Skandynawii i USA refleksja nauk. nad doświadczeniami osób nie związanych z określoną tradycją religijną. Badania te opierają się na analizie sprawozdań osób, które przeżyły tego typu doświadczenie. Jednym z ośrodków specjalizujących się w takich badaniach jest The Alister Hardy Research Center, zał. 1969 w Oksfordzie w Wielkiej Brytanii jako Zespół do Badań nad Doświadczeniem Religijnym. Ośrodek ten zgromadził opisy ok. 5 tysięcy d.r. osób współcześnie żyjących. Opisy te pogrupowano w następujące kategorie: przeżycie obecności Boga, przeżycie obecności potężnej siły nie nazywanej Bogiem, przeżycie świadomości własnego miejsca w naturze połączone z poczuciem lęku i cudowności, przeżycie działania opatrzności, odczucie wysłuchanej modlitwy. Inna grupa doświadczeń to przeżycia uczuć bezgranicznej miłości i radości, bezpieczeństwa, jedności z otaczającym światem, poznania Nadrzędnej Rzeczywistości. Uogólniając wpływ tych doświadczeń na osoby, które je przeżywały można powiedzieć, że doświadczenia te stanowią dla nich sposób transformacji ich podejścia poznawczego do problemów egzystencjalnych, z którymi zmagały się one w danym momencie.

Specyficzną kategorię stanowią doświadczenia mistyczne, które nie wiążą się w sposób bezpośredni z kontekstem danej religii, są doświadczeniem ponadwyznaniowym. Nie są one również związane z bieżącą sytuacją przeżywającego je człowieka. Charakteryzują się one przeżyciem poczucia jedności z rzeczywistością ponadnaturalną, utratą poczucia własnego ja, czasu i miejsca. Kryteria odróżniające doświadczenia mistyczne od innych d.r. zostały sformułowane przez W. Jamesa (są to doświadczenia nie dające się wyrazić słowami, mają one wartość poznawczą, dostarczają jednostce nowej wiedzy o istocie bytu, trwają one bardzo krótko, w trakcie ich doświadczania jednostka pozostaje bierna, zachodzą one bez jej aktywnego udziału). Można sądzić, że im silniejszy proces sekularyzacji społeczeństwa, tym częściej pojawiać się będą doświadczenia mistyczne nie związane z konkretną tradycją religijną. Reprezentatywne badania prowadzone w USA wykazują, że doświadczenie takie przeżyły przynajmniej raz w życiu 4 spośród 10 osób. Próbą czysto eksperymentalnego zbadania psychol. i fizjol. uwarunkowań przeżyć rel. były doświadczenia prowadzone nad ich występowaniem pod wpływem manipulacji poziomem stymulacji ośrodkowego układu nerwowego. Manipulacje te można podzielić na 2 grupy: deprywację oraz nadstymulację fizjologiczną. Najczęstszy rodzaj deprywacji to post, czyli powstrzymywanie się od jedzenia i picia przez określony przepisami danej tradycji rel. okres. Zarówno długość trwania postu, jak i jego restrykcyjność różnią się między poszczególnymi tradycjami rel. (220 dni dla osób szczególnie pobożnych w etiopskim Kościele prawosł., czy post aż do śmierci zgodnie z zasadą ahinsy u wyznawców dźinizmu w Indiach to niewątpliwie ekstremalne przykłady tej praktyki). Inny rodzaj deprywacji to pozbawienie snu. W wielu tradycjach rel. stanowi to przygotowanie do ważnych rytuałów, w których ma dojść do kontaktu człowieka z bóstwem, rzeczywistością nadnaturalną. Kolejny rodzaj deprywacji to ograniczenie dopływu bodźców z otaczającego świata. I znowu różne tradycje rel. podają przykłady osób, które wybierały różne formy izolacji od świata poprzez zamykanie się w grotach, odchodzenie na pustynię lub wchodzenie do wspólnot monastycznych zamkniętych przed kontaktami ze światem otaczającym. Inną formą ograniczenia stymulacji jest też kontrola oddechu mająca na celu również kontrolę pobudzenia. Najczęściej ma to formę rytmicznego i naprzemiennego oddychania oraz wstrzymywania oddechu. Praktyka ta występuje przykładowo jako zikr w islamie lub pranajama (prana) w jodze. Innym czynnikiem oddziałującym na przeżycie d.r. jest muzyka, szczególnie ta wyzwalająca silne emocje. Emocje te mogą nasilić odczucie kryzysu egzystencjalnego przeżywanego przez człowieka, ale też poprzez nadstymulację układu nerwowego doprowadzić do zastąpienia rutynowego sposobu przetwarzania informacji przez asocjacyjny sposób myślenia, umożliwiając w ten sposób nowy wgląd we własną sytuację. W taki sposób odmawianie mantry w trakcie medytacji lub słuchanie chóru gregoriańskiego w trakcie mszy może ułatwić przeżycie d.r. Innym aspektem muzyki sprzyjającym jej wpływowi na d.r. jest jej aspekt integracyjny sprzyjający przyjęciu nowej wizji. Murzyńskie pieśni rel. spirituals opiewające trudne i smutne życie doczesne zawierają też pocieszające odniesienia do radości oczekującej wiernych w życiu przyszłym. Nadstymulacja sensoryczna przybiera w kontekście rel. różnorodne formy; jedną z nich jest taniec ekstatyczny. Jego egzemplifikacją były Dionizje w staroż. Grecji, tańce wirujących derwiszów sufickiego bractwa maulawijja lub też tańce chasydów w tradycji judaistycznej. Przykładami nadstymulacji są także: zadawanie bólu jako forma oddawania czci bóstwu lub poszukiwania przebłagania za popełnione grzechy, biczowanie, chodzenie po rozżarzonych węglach czy też hiperwentylacja, czyli bardzo szybkie i lekkie oddychanie. Grupa narkotyków służących do wywoływania przeżyć rel. wzbogaciła się dzięki odkrytym 1943 halucynogennym właściwościom LSD, a 1958 halucynogennym właściwościom psilocybiny — związku analogicznego do substancji znajdującej się w grzybach używanych w Meksyku do wywoływania wizji religijnych. Odkrycie to stworzyło nadzieje na możliwość badania d.r. w warunkach eksperymentalnych podlegających kontroli badacza. Stwierdzono, że w wyniku stosowania narkotyków pojawiają się: zaburzenie percepcji, zmiany w przeżywaniu czasu i przestrzeni, podwyższona wrażliwość, zmiany w obrazie własnego ciała, wzmożona sugestywność, zmienność nastrojów i uczuć, depersonalizacja, nagłe wydobycie na jaw nieuświadomionych do tej pory treści, zainteresowanie problemami filoz. i religijnymi. Bardzo istotną rolę odgrywa tutaj wcześniejsze przygotowanie człowieka na zmiany zachodzące w jego świadomości po zażyciu narkotyku. To, co może stać się przyczyną paniki u pacjenta psychotycznego lub nieprzygotowanego na przeżycia tego rodzaju, wywoływało pozytywny efekt u osoby zdrowej i dobrze przygotowanej na czekające przeżycia. Warto jednocześnie podkreślić, że same narkotyki nie tworzą treści przeżyć. Są one tylko, poprzez działanie na układ nerwowy, czynnikiem dodatkowym, poprzez swoje chem. właściwości wyzwalającym treści, które już znajdowały się w umyśle. Ważną techniką prowadzącą do przeżycia przez jednostkę d.r. jest medytacja. Jej celem jest wywołanie zmian poznawczych prowadzących do uznania określonego systemu znaczeń rel. za dominujący u danej jednostki system percepcji własnej osoby i otaczającego świata. W praktyce medytacji w szerokim zakresie występują elementy technik ograniczających stymulację ośrodkowego układu nerwowego, ale są tam też działania kształtujące aktywnie nową strukturę poznawczą jednostki.

Halina Grzymała-Moszczyńska

Bibliografia

W. James Doświadczenia religijne, Warszawa 1958;

R. Otto Świętość: elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów racjonalnych, Warszawa 1968;

H. Moszczyńska Psychologia religii: wybrane zagadnienia, Kraków 1991;

D. Wulf Psychologia religii — klasyczna i współczesna, Warszawa 1999.

A.H. Maslow Religions, Values and Peak-Experiences, New York 1964;

D. Hay Religious Experience Today: Studying the Facts, London 1990;

Sunden’s Role Theory — an Impetus to Contemporary Psychology of Religion, ed. N.G. Holm, J.A. Belzen, Åbo 1995.