Wilanów

Wilanów,

dzielnica w południowej części lewobrzeżnej Warszawy, nad Wisłą, Wilanówką i Kanałem Sobieskiego;

głównie charakter mieszkaniowy; tereny rolnicze; przechowalnia owoców i warzyw; tereny Rolnicze Zakładu Doświadczalnego SGGW i zielone (w tym rezerwaty Park Morysin i Park Natoliński); malownicze starorzecze Wisły, tzw. Jezioro Wilanowskie.

Jedna z najstarszych osad w okolicach Warszawy; w XII–XIII w. osada książęca, w XIII w. nadana benedyktynom płockim, od 1338 własność Trojdena, księcia czerskiego i sochaczewskiego, od połowy XIII w. siedziba parafii z kaplicą Św. Leonarda, następnie z drewnianym kościołem Św. Anny. Od końca XIV w. majętność kolejno Milanowskich, Leszczyńskich, Komornickich i Krzyckich; XIV–XVII w. pod nazwą Milanów; 1677 nabyty przez Jana III Sobieskiego i przemianowany na Villa Nova (Wilanów), stał się letnią rezydencją królewską. W 1679 powstał tu parterowy dwór z 4 narożnymi alkierzami, 1681–82 powiększony przez dodanie półpiętra i dobudowę galerii zakończonych wieżami; 1692–96 nadbudowano II piętro w centralnej części. Rezydencja uzyskała wówczas charakter barokowej willi włoskiej z bogatą dekoracją architektoniczną i rzeźbiarsko-sztukatorską oraz kunsztownym wystrojem artystycznym wnętrz. Za pałacem założono geometryczny ogród francusko-włoski z fontannami, grotami i pozłacanymi rzeźbami, a przed pałacem dwudzielny dziedziniec, tworząc barokowe założenie osiowe typu entre cour et jardin. Osiowy układ założenia pałacowo-ogrodowego podkreślała od wschodu droga ku Wiśle, od zachodu kanał; od południa powstał folwark królewski. Budowniczym pałacu i kierownikiem robót był A. Locci młodszy, przy czynnym współudziale króla; dekorację rzeźbiarską wykonali: A. Schlüter, S. Szwaner i J.Sz. Bellotti z zespołem, mal. — J.E. Szymonowicz-Siemiginowski, J. Reisner, C. Callot, M. Altomonte i M.A. Palloni, prace ogrodowe prowadził A. Boy. Miejsce śmierci 1696 króla Jana III Sobieskiego. W 1720 Wilanów nabyła E. Sieniawska. W 1723–31 dobudowano późnobarokowe skrzydła pałacu wg projektu G. Spazzio i J.Z. Deybla. Wystrój rzeźbiarsko-sztukatorski wykonali: J.J. Plersch, F. Fumo i P.J. Comparetti, mal. — G. Ross. Ogród otrzymał nową formę dekoracyjną i wyposażenie rzeźbiarskie oraz budynek oranżerii (Deybel). W XVIII w. Wilanów stanowił własność Czartoryskich i Lubomirskich; 1730–33 dzierżawił go August II, częściowo rozbudowując pałac (skrzydło południowe) i wprowadzając nowy wystrój malarski (J.S. Mock, M. Schnell i J. Poison). W 1775–78 na dziedzińcu pałacowym wybudowano klasycystyczne pawilony (Sz.B. Zug): łazienkę, kuchnię i kordegardę; powiększono i wzbogacono ogród w duchu późnobarokowym i rokokowym. Dawny folwark Jana III został przekształcony w romantyczny park angielsko-chiński (1784–91, Zug). W 1799–1892 Wilanów należał do Potockich; 1799–1821 S.K. Potocki przekształcił ogród w krajobrazowy park angielski i powiększył go w kierunku północnym, wzniósł romantyczne budowle ogrodowe (Ch.P. Aigner): altanę chińską, most rzymski, łuk triumfalny i pomnik bitwy pod Raszynem, oraz otworzył (1805) w pałacu jedno z pierwszych muzeów publicznych w Polsce. W 1832 H. Marconi zaprojektował na terenie przedpałacowym grobowiec A. i S.K. Potockich z rzeźbami dłuta J. Tatarkiewicza i K. Hegla; 1845–55 F.M. Lanci przebudował w stylu renesansowego skrzydło północne pałacu, stajnie i studnię, wzniósł ujeżdżalnię i wozownię. W 1852–75 H., L. i W. Marconi przebudowali część wnętrz pałacowych; powstały m.in. kaplica oraz lapidarium i gabinet etruski, mieszczący zbiory sztuki starożytne, zgromadzone przez S.K. i A.A. Potockich. W 1. ćwierci XIX w. Wilanów był ośrodkiem zespołu rezydencji Potockich, do którego należały: Morysin, Natolin i Gucin. Ostatnimi właścicielami Wilanowa do 1945 byli Braniccy. Podczas II wojny światowej pałac został ograbiony z dzieł sztuki, a ogród zdewastowany. Podczas okupacji Wilanów był ośrodkiem konspiracji, terenem akcji bojowych (m.in. 26 IX 1943 batalionu AK „Zośka”); VIII 1944 walki oddziałów AK przebijających się do Warszawy. W 1945 zespół pałacowo-ogrodowy stał się oddziałem Muzeum Narodowego w Warszawie; od 1995 stanowi samodzielną instytucję: Muzeum-Pałac w Wilanowie. Zrabowane dzieła sztuki i pamiątki historyczne wróciły w większości do pałacu. W 1955–65 przeprowadzono badania i generalną rewaloryzację Wilanowa; wewnątrz pałacu urządzono historyczne apartamenty mieszkalne (XVII–XIX w.) i Galerię Portretu Polskiego z XVI–XIX w., w oranżerii — Galerię Rzemiosła Artystycznego ze zbiorów wilanowskich. W 1968 na miejscu dawnej ujeżdżalni utworzono pierwsze w świecie Muzeum Plakatu. Z zespołem pałacowo-ogrodowym Wilanowa są związane historycznie, kompozycyjnie i architektoniczne liczne obiekty zabytkowe, m.in.: kościół Św. Anny (1857–70, H. Marconi), zabudowania parafialne (XVIII–XIX w., J. Kotelnicki i J. Heurich), cmentarz (1816) z kaplicą (1823, Aigner), karczma (1682–1885), stara kuźnia (koniec XVIII w.), dawny szpital (1848, H. Marconi), dawne jatki (1850–55, Lanci) — ob. ośrodek zdrowia. Położone w południowej części Wilanowa zabudowania folwarczne (XVII–XIX w.) są użytkowane przez Rolniczy Zakład Doświadczalny SGGW w Warszawie.

Bibliografia

J. STARZYŃSKI Wilanów. Dzieje budowy za Jana III, Warszawa 1933;

W. FIJAŁKOWSKI Wilanów, Warszawa 1973;

tenże Wnętrza pałacu w Wilanowie, wyd. 2 Warszawa 1986.

Warszawa, zespół pałacowo-parkowy w Wilanowie

Wilanów, założenie pałacowo-ogrodowe

Wilanów, pałac

David Jacques-Louis, Potocki Stanisław Kostka na koniu, 1781 — Muzeum-Pałac w Wilanowie, Warszawa

Tricius Jan, Portret Jana III Sobieskiego z synem Jakubem, 1683–1688 — Muzeum Pałac w Wilanowie, Warszawa